^s^s
SCRIPTORUM CLASSICORUM
BIBLIOTHECA OXONIENSIS
OXONII
E TYPOGRAPHEO CLARENDONIANO
LONDINI ET NOVI EBORACI
APUD HENRICUM FROWDE
C. IVLI CAESARIS
COMMENTARIORVM
PARS POSTERIOR QVA CONTINENTVR
LIBRI III DE BELLO CIVILI
CVM LIBRIS INCERTORVM AVCTORVM DE BELLO
ALEXANDRINO AFRICO HISPANIENSI
RECENSVIT BREVIQVE ADNOTATIONE CRITICA INSTRVXIT
RENATVS DV PONTET
E COLLEGIO SANCTAE ET INDIVIDVAE TKINITATIS APVD 0X0NIEN3ES
OXONII
E TYPOGRAPHEO CLARENDONIANO
OXONII
Excudebat Horatius Hart
Typo^raplnis academicus
Or.
Sf * %
PRAEFATIO
CvM in Commentariis de Bello Civili C. luli Caesaris, item
ceterorum qui eos supplementis auxerunt, deficiant omnes
codices eius familiae cui notam integrae apposuit Carolus
Nipperdey, restat ut eis codicibus largius utamur qui, ut
interpolati, in recensendis commentariis de Bello Gallico
non nisi supplementi loco adhibendi videbantur. Quorum
e turba exstant melioris notae sex hi :
D = codex Laurentianus Ashburnhamianus 33, saec. X (aHi
noni, ahi undecimi esse iudicant).
i^=codex Florentinus Riccardianus 541, saec. xi vel xii
ineuntis.
L — codex Mediceus Laurentianus 8 plut. 68, saec. xi-xii.
T= codex Paris. Lat. 5764 (Thuaneus), saec. xi.
U = codex Vaticanus 3324 (Ursinianus), saec. xi-xil.
V= codex Vindobonensis 95, saec. xil exeuntis \
Horum codicum cum satis constat nullum ex alio tran-
scriptum esse, tum lacunarum habita ratione vel luce clarius
' Adhibentur etiam quibusdam locis ubi veram servasse lectionem
videntur libri inferioris rotae hi :
A = codex Leidensis 38 d, saec. xii, ex Thuaneo transcriptus, non
numquam optime emendatus.
A = codex Dresdensis 122, saec. xiv, qui ab L pendet, ex D cor-
rectus videtur.
S = codex Dresdensis 83, saec. xiv, ab D pendens.
Ceteri recentioris aetatis vel iiiferioris notae codices ita perscripto
plerumque nomine significaiitur ut facile agnoscantur.
PRAEFATIO
palet omnis cx uno fonte derivatos esse. Quorum de
cognatione ut non ferat huius editionis ratio ut curiosius
inquiramus, licet tamen breviter adnotare codices LUF
(praesertim UF)^ item TV^ saepius inter se consentire;
saepissime autem quinque illos L UFTV ex hac parte stare,
ex illa codicem D. At cum reputabimus quanta in commen-
tariis de Bello Gallico huius codicis exstiterit cum codicibus
familiae integrae simiHtudo, facile apparebit quanti faci-
endus sit : immo multo maiore apud nos libros de Bello
Civili relegentis ingravescebat auctoritate, cum qui plurimis
locis veram servasse memoriam per se videretur, tum quod
sescentis locis de quibus dubitari potuit eadem ratione
a ceteris discrepare sentiebamus qua in commentariis de
Bello Gallico ab interpolatis dissentiebat et cum integris
faciebat. Quapropter nobis videbatur recte ab Aluredo
Holder plurimi factus esse.
Huic codici simillimus exstat ^=codex Torrentii, de quo
non inutile est pauca addere. Codex est recentioribus
editoribus fere ignotus, nuper etiam defletus quasi nondum
collatus esset, prioribus vero optime notus, ut Francisco
Oudendorp teste utar, qui eum ad editionem suam anno
iMDCCXxxvi praefatus ita describit : ' Lovaniensis, e societate
lesu, qui olim Laevini Torrentii fuerat, et a Cl. I. Lipsio,
qui Torrentianum vocat, coUatus ad Ed. Plantinianam :
unde varias lectiones descripsit Marquardus Gudius. Dein
eiusdem codicis collationem instituit illustrissimus Nicolaus
Heinsius ad Ed. Parisinam ; et ex eo celeberrimus lacobus
Perizonius ad Ed. Elzevirianam una cum Heinsianis emen-
dationibus, et alii docti viri ad Edd. alias. Hic codex est
sexcentorum, vel plurium, ut putant, annorum. Peritissimus
tamen harum elegantiarum spectator et iudex, Heinsius
PRAEFATIO
Gronovio scribit, vix credi posse, quam pauca bonae notae
inde deprompserit. Deficit in c. xxxiii. B. Africani.'
Hunc Aluredus Holder cum in Belgis frustra quaesisset
Londini in Museo Britannico repertum collatumque dicit
se fratrem germanum codicis Ashburnhamiani agnovisse.
Quem cum dihgentissime in Ubris de Bello CiviH contulisset,
ipse in libris de Bello Alexandrino et de Bello Africano
quoad exstat totum perlegi, quae notanda videbantur
notavi, admiratus quam recte de hoc codice iudicasset
olim Heinsius.
Ceterorum praeter hunc librorum lectiones ex eis quas
commemoraverunt Duebner, Kraner, Hoffmann, Kuebler,
Woelfiflin, Meusel, Menge, Holder quique hos adiuverunt
excerpsi : a quibus tanta diHgentia excussi sunt libri ut vix
uno alterove loco adhuc dubites quid in unoquoque scri-
ptum vel sit vel esse videatur. In primis ab eo cui Bellum
Hispaniense recognoscendum erat habenda est et referenda
gratia Bernardo Kuebler, qui emendationes et coniecturas
summi viri Theodori Mommsen plurimas a se privatim
receptas pie curaverit ut integras publici iuris faceret.
De ratione huius editionis ea quae breviter ad partem
priorem praefatus sum non opus erat repetere nisi ut
dicerem me etiam magis (siquidem potui) voluisse in his
libris integram servare codicum memoriam, ubi ipse Caesar
nudam illam rectamque orationem minus curasse videretur,
ceteris vero sermonem usque corruptiorem alii ex alio
tradentibus normam qualemcumque tibi finxisses Caesaria-
nam frustra adhiberes.
Renatvs Dv Pontet.
Scribebam Ventae Belgarum mense Decembri A. S. mdcccc.
SIGLA
D = cod. Laurentianus Ashburnhamianus 33
E = cod. Brit. Mus. Add. 10084
F = cod. Florent. Riccardianus 541
L = cod. Mediceus Laurentianus 8 plut. 68
T = cod. Paris. Lat. 5764
£/= cod. Vatican. Lat. 3324
V = cod. Vindobonensis 95
A = cod. Dresdensis 122
S = cod. Dresdensis 83
X = cod. Leidensis 38 D
/ = cod. Mediceus Laurentianus 6 plut. 68 (saec. xiii,
ab L pendens)
r = ed. princeps Romana A. S. 1469
Z?\ Z?^ = manus prima, secunda codicis D
D corr. = correctio manu prima facta
D var. = varia lectio in D adnotata
X =
C. IVLI CAESARIS
COMMENTARIORVM
DE BELLO CIVILI
LIBER PRIMVS
. . . LiTTERis [a Fabio] C. Caesaris consulibus redditis i
aegre ab his impetratum est summa tribunorum plebis
contentione ut in senatu recitarentur ; ut vero ex litteris ad
senatum referretur, impetrari non potuit. Referunt con- 2
5 sules de re publica infinite. L. Lentulus consul senatui
rei publicae se non defuturum poUicetur, si audacter ac
fortiter sententias dicere velint ; sin Caesarem respiciant ?.
atque eius gratiam sequantur, ut superioribus fecerint tem-
poribus, se sibi consilium capturum neque senatus aucto-
10 ritati obtemperaturum ; habere se quoque ad Caesaris
gratiam atque amicitiam receptum. In eandem sententiam 4
loquitur Scipio : Pompeio esse in animo rei publicae non
deesse, si senatus sequatur ; si cunctetur atque agat lenius,
nequiquam eius auxilium, si postea velit, senatum implora-
15 turum.
Haec Scipionis oratio, quod senatus in urbe habebatur 2
Pompeiusque aderat, ex ipsius ore Pompei mitti videbatur.
Inscriptiones : De civili bcllo. D : Incipit libcr nonns D'U' : helli
civilis U' : Incipit liber ptinms belli dvilis (civilis belli V) T'.
I- XXXIII. 3 tri- def. L i lacunam indicavit Glandorp a Fabio
del. Vossius 5 infinite Hotomanmts : in civitate X 6 rei ^ :
reique r 17 aderat X : aberat Victoritts
CAES. B.C. 1
C. IVLI CAESARIS
2 Dixerat aliquis leniorem sententiam, ut primo M. Marcellus,
ingressus in eam orationem, non oportere ante de ea re ad
senatum referri quam dilectus tota Italia habiti et exercitus
conscripti essent, quo praesidio tuto et libere senatus quae
3 vellet decernere auderet ; ut M. Calidius, qui censebat ut 5
Pompeius in suas provincias proficisceretur, ne qua esset
armorum causa : timere Caesarem ereptis ab eo duabus
legionibus, ne ad eius periculum reservare et retinere eas ad
urbem Pompeius videretur ; ut M. Rufus, qui sententiam
4 Calidi paucis fere mutatis rebus sequebatur. Hi omnes 10
5 convicio L. Lentuli consulis correpti exagitabantur. Len-
tulus sententiam Calidi pronuntiaturum se omnino negavit,
6 Marcellus perterritus conviciis a sua sententia discessit. Sic
vocibus consulis, terrore praesentis exercitus, minis amico-
rum Pompei plerique compulsi inviti et coacti Scipionis 15
sententiam sequuntur : uti ante certam diem Caesar exer-
citum dimittat ; si non faciat, eum adversus rem publicam
7 facturum videri. Intercedit M. Antonius, Q. Cassius,
tribuni plebis. Refertur confestim de intercessione tribu-
8 norum. Dicuntur sententiae graves ; ut quisque acerbis- 20
sime crudelissimeque dixit, ita quam maxime ab inimicis
Caesaris collaudatur.
3 Misso ad vesperum senatu omnes qui sunt eius ordinis
a Porapeio evocantur. Laudat promptos atque in posterum
2 confirmat, segniores castigat atque incitat. Multi undique 25
ex veteribus Pompei exercitibus spe praemiorum atque
ordinum evocantur, multi ex duabus legionibus quae sunt
3 traditae a Caesare arcessuntur. Completur urbs, clivus,
4 comitium tribunis, centurionibus, evocatis. Omnes amici
6 ne qua r : neque X 7 ereptis Nipperdey : correptis X
9 ut /3 : at £>' qui ^ ; oiti. D' 10 rebus ^ : verbis ;• 2i_
crudelissimequa 3 : oni. D' 24 promptos Pantagafhits : Pompeius X
25 segniores r : seniores A' 28 cUvus Liiikei; Meiige: etiusA': ut
per iustitium coniecit Hoffiiiami 29 tribunis centurionibus evocatis
Oudendorp : tribunos 'tr. U'T'} pl. centurio evocat X
DE BELLO CIVILI LIB. I
consulum, necessarii Pompei atque eorum qui veteres inimi-
citias cum Caesare gerebant in senatum coguntur ; quorum 5
vocibus et concursu terrentur infirmiores, dubii confirmantur,
plerisque vero libere decernendi potestas eripitur. Polli- G
5 cetur L. Piso censor sese iturum ad Caesarem, item
L. Roscius praetor, qui de his rebus eum doceant ; sex dies
ad eam rem conficiendam spati postulant. Dicuntur etiam 7
ab non nuUis sententiae, ut legati ad Caesarem mittantur
qui voluntatem senatus ei proponant.
10 Omnibus his resistitur omnibusque oratio consulis, 4
Scipionis, Catonis opponitur. Catonem veteres inimicitiae
Caesaris incitant et dolor repulsae. Lentulus aeris alieni 2
magnitudine et spe exercitus ac provinciarum et regum
appellandorum largitionibus movetur seque alterum fore
15 Sullam inter suos gloriatur, ad quem summa imperi redeat.
Scipionem eadem spes provinciae atque exercituum impeUit, 3
quos se pro necessitudine partiturum cum Pompeio arbi-
tratur, simul iudiciorum metus, adulatio atque ostentatio
sui et potentium, qui in re publica iudiciisque tum plurimum
20 pollebant. Ipse Pompeius, ab inimicis Caesaris incitatus 4
et quod neminem dignitate secum exaequari volebat, totum
se ab eius amicitia averterat et cum communibus inimicis
in gratiam redierat, quorum ipse maximam partem illo
adfinitatis tempore iniunxerat Caesari ; simul infamia dua- 5
25 rum legionum permotus, quas ab itinere Asiae Syriaeque ad
suam potentiam dominatumque converterat, rem ad arma
deduci studebat.
His de causis aguntur omnia raptim atque turbate. Nec 5
docendi Caesaris propinquis eius spatium datur nec tribunis
30 plebis sui periculi deprecandi neque etiam extremi iuris
intercessione retinendi, quod L. Sulla reliquerat, facultas
10 oratio] spatitim undecini litleraniin iii rnsiiia T 18 adulatio
atque X : adulatio post et Vielhaber 28 raptim EV • ruptim
DL'T
1*
C. IVLI CAESARIS
2 tribuitur, sed de sua salute septimo die cogitare coguntur,
quod illi turbulentissimi superioribus temporibus tribuni
plebis post octo denique mensis variarum actionum respi-
3 cere ac timere tconsuerantt. Uecurritur ad illud extremum
atque ultimum senatus consultum, quo nisi paene in ipso 5
urbis incendio atque in desperatione omnium salutis latorum
audacia numquam ante discessum est : dent operam con-
sules, praetores, tribuni plebis, quique pro consulibus sunt
4 ad urbem, ne quid res publica detrimenti capiat. Haec
senatus consulto perscribuntur a. d. vii. Id. lan. Itaque 10
V primis diebus quibus haberi senatus potuit, qua ex die
consulatum iniit Lentulus, biduo excepto comitiali.et de
imperio Caesaris et de amplissimis viris, tribunis plebis,
5 gravissime acerbissimeque decernitur. Profugiunt statim
ex urbe tribuni plebis seseque ad Caesarem conferunt. Is 15
eo tempore erat Ravennae exspectabatque suis lenissimis
postulatis responsa, si qua hominum aequitate res ad otium
deduci posset.
6 Proximis diebus habetur extra urbem senatus. Pompeius
eadem illa quae per Scipionem ostenderat agit ; senatus 20
virtutem constantiamque collaudat ; copias suas exponit :
2 Ifegiones habere sese paratas x ; praeterea cognitum comper-
tumque sibi alieno esse animo in Caesarem milites neque
eis posse persuaderi uti eum defendant aut sequantur.
3 Statim de reliquis rebus ad senatum refertur ; tota Italia 25
dilectus habeatur ; Faustus Sulla propere in Mauretaniam
mittatur ; pecunia uti ex aerario Pompeio detur ; refertur
4 etiam de rege luba, ut socius sit atque amicus. Marcellus
3 post add. Dintcr octo /3 : octavo V corr. : orto D' menses
varianim ^ : mense suarum £)' 4 consuerant/: consuerat cetf. :
vi.v niineiidiim videtiir 7 discessum X : descensum edd. 8
pro add. Pautagathns sunt om. T' 10 Itaque )3 : iisque E :
ique D 16 lenissimis Bcroaldus : levissimis X 19 Pompeius
. . . senatus om. D' 25 Statim IJ var. F : Stat^ salte {hoc del.
7n. 2)1: ut statim saltim V: saltcm. UT: om. D' : vulgo sequantur
saltem. 25-27 tota . . . refertur om. D'
DE BELLO CIVILI LIB. I
consul passurum in praesentia negat ; de Fausto impedit
Philippus, tribunus plebis. De reliquis rebus senatus con- 5
sulta perscribuntur. Provinciae privatis decernuntur, duae
consulares, reliquae praetoriae. Scipioni obvenit Syria,
5 L. Domitio Gallia. Philippus et Cotta privato consiHo prae-
tereuntur, neque eorum sortes deiciuntur. In rehquas
provincias praetores mittuntur. Neque exspectant, [quod 6
superioribus annis acciderat,] ut de eorum imperio ad popu-
lum feratur, paludatique votis nuncupatis exeunt. Con- 7
10 sules, tquod ante id tempus accidit numquam, ex urbe
proficiscuntur Hctoresque habent in urbe et CapitoHo privati
contra omnia vetustatis exemplat. Tota ItaHa dilectus 8
habentur, arma imperantur, pecuniae a municipiis exiguntur,
e fanis tolluntur, omnia divina humanaque iura permi-
ij scentur.
Quibus rebus cognitis Caesar apud miHtes contionatur. 7
Omnium temporum iniurias inimicorum in se commemorat ;
a quibus deductum ac depravatum Pompeium queritur
invidia atque obtrectatione laudis suae, cuius ipse honori et
20 dignitati semper faverit adiutorque fuerit. Novum in rem 2
pubHcam introductum exemplum queritur, ut tribunicia
intercessio armis notaretur atque opprimeretur quae superi-
oribus annis armis esset restituta. SuUam nudata omnibus 3
rebus tribunicia potestate tamen intercessionem Hberam
25 rehquisse ; Pompeium, qui amissa restituisse videatur bona, 4
etiam quae ante habuerint ademisse. Quotienscumque sit 5
decretum darent operam magistratus ne quid res pubHca
detrimenti caperet, qua voce et quo senatus consulto popu-
lus Romanus ad arma sit vocatus, factum in perniciosis
I consul Madvig : non D : n E^ 7 quod superioribus annis
2LCc\derai del. Nipperdcy 11 et Mnitiitins : ex Jf privati Zy:
privatim /3 quod ante id tempus accidit numquam post exeunt
Doberciia : Moiimtsen retinci, addilo antequam post numquam, dcinde
lictoresque iit lictores, privati in paludatos jnutatis 22 notaretur X :
vetaretur Madvig 25 bona Victoritis : dona X
C. IVLI CAESARIS
legibus, in vi tribunicia, in secessione populi, templis locis-
6 que editioribus occupatis ; atque haec superioris aetatis
exempla expiata Saturnini atque Gracchorum casibus docet ;
quarurn rerum illo tempore nihil factum, ne cogitatum
quidem [nulla lex promulgata, non cum populo agi coeptum, 5
7 nuila secessio facta]. Hortatur, cuius imperatoris ductu
viiii annis rem pubUcam feUcissime gesserint plurimatiue
proelia secunda fecerint, omnem GaUiam Germaniamque
pacaverint, ut eius existimationem dignitatemque ab inimicis
8 defendant. Conclamant legionis xiii., quae aderat, miUtes 'o
— hanc enim initio tumultus evocaverat, reUquae nondum
convenerant — sese paratos esse imperatoris sui tribunorum-
que plebis iniurias defendere.
8 Cognita miUtum voluntate Ariminum cum ea legione
proficiscitur ibique tribunos plebis qui ad eum confugerant 15
convenit ; reUquas legiones ex hibernis evocat et subsequi
2 iubet. Eo L. Caesar adulescens venit, cuius pater Caesaris
erat legatus. Is reUquo sermone confecto cuius rei causa
venerat habere se a Pompeio ad eum privati ofifici mandata
3 demonstrat : veUe Pompeium se Caesari purgatum, ne ea 20
quae rei pubUcae causa egerit in suam contumeUam vertat.
Semper se rei pubUcae commoda privatis necessitudinibus
habuisse potiora. Caesarem quoque pro sua dignitate
debere et studium et iracundiam suam rei pubUcae dimit-
tere neque adeo graviter irasci inimicis, ut cum iUis nocere 25
4 se speret rei pubUcae noceat. Pauca eiusdem generis addit
cum excusatione Pompei coniuncta. Eadem fere atque
eisdem verbis praetor Roscius agit cum Caesare sibique
Pompeium commemorasse demonstrat.
9 Quae res etsi nihil ad levandas iniurias pertinere vide- 3°
bantur, tamen idoneos nactus homines per quos ea quae
veUet ad eum perferrentur, petit ab utroque, quoniam
5,6 nuUa . . . facta c/ii. Nipperdey 25 ut 7": ne /: om. iyU'V
28 vcrbis Clarke : rebus X
DE BELLO CIVILI LIB. I
Pompei mandata ad se detulerint, ne graventur sua quoque
ad eum postulata deferre, si parvo labore magnas contro-
versias tollere atque omnem Italiam metu liberare possint.
Sibi semper primam fuisse dignitatem vitaque potiorem. 2
5 Doluisse se quod populi Romani beneficium sibi per contu-
meliam ab inimicis extorqueretur ereptoque semestri im-
perio in urbem retraheretur, cuius absentis rationem haberi
proximis comitiis populus iussisset. Tamen hanc iacturam 3
honoris sui rei publicae causa aequo animo tulisse ; cum
10 litteras ad senatum miserit, ut omnes ab exercitibus dis-
cederent, ne id quidem impetravisse. Tota ItaHa dilectus 4
haberi, retineri legiones 11, quae ab se simulatione Parthici
belli sint abductae, civitatem esse in armis. Quona m haec
omj iia nisi ad suam pern icifm p<-rf ingre > Sed tamen ad 5
15 omnia se descendere paratum atque omnia pati rei publicae
causa. Proficiscatur Pompeius in suas provincias, ipsi exer-
citus dimittant, discedant in Italia omnes ab armis, metus
e civitate tollatur, hbera comitia atque omnis res publica
senatui populoque Romano permittatur. Haec quo faciUus 6
20 certisque condicionibus fiant et iure iurando sanciantur, aut
ipse propius accedat aut se patiatur accedere ; fore uti per
colloquia omnes controversiae componantur.
Acceptis mandatis Roscius cum Caesare Capuam per- 10
venit ibique consules Pompeiumque invenit ; postulata
25 Caesaris renuntiat. Illi deliberata re respondent scriptaque 2
ad eum mandata per eosdem remittunt, quorum haec erat
summa : Caesar in Galliam reverteretur, Arimino excederet, 3
exercitus dimitteret ; quae si fecisset, Pompeium in Hi-
spanias iturum. Interea, quoad fides esset data Caesarem 4
30 facturum quae polliceretur, non intermissuros consules
Pompeiumque dilectus.
5 populi Romani beneficium .^W««: ^g beneficio ^ per contu-
meliam U'T' : contumelia Z)/ 17 omnes rt/ife in U' 18 e U'T' \
a L/l 25 re add. Gntter 26 cosdem Hotomaiinus : eos
DT/V: oiii T
C. IVLI CAESARIS
II Erat iniqua condicio postulare, ut Caesar Arimino exce-
deret atque in provinciam reverteretur, ipsum et provincias
iJ /;<?/. et legiones alienas tenere; exercitum Caesaris velle dimitti,
2 dilectus habere ; polliceri se in provinciam iturum neque
ante quem diem iturus sit definire, ut, si peracto consulatu 5
Caesaris non profectus esset, nulla tamen mendaci religione
3 obstrictus videretur ; tempus vero colloquio non dare neque
accessurum polliceri magnam pacis desperationem adferebat.
4 Itaque ab Arimino M. Antonium cum cohortibus v Arre-
tium mittit ; ipse Arimini cum duabus subsistit ibique 10
dilectum habere instituit ; Pisaurum, Fanum, Anconam
, /j singulis cohortibus occupat.
iz Interea certior factus Iguvium Thermum praetorem co-
hortibus v tenere, oppidum munire, omniumque esse Iguvi-
norum optimam erga se voluntatem, Curionem cum tribus 15
2 cohortibus quas Pisauri et Arimini habebat mittit. Cuius
adventu cognito diffisus municipi voluntati Thermus co-
hortis ex urbe reducit et profugit. MiHtes in itinere ab eo
3 discedunt ac domum revertuntur. Curio summa omnium
voluntate Iguvium recipit. Quibus rebus cognitis confisus 20
municipiorum voluntatibus Caesar cohortis legionis xiii. ex
praesidiis deducit Auximumque proficiscitur ; quod oppi-
dum Attius cohortibus introductis tenebat dilectumque toto
Piceno circummissis senatoribus habebat.
13 Adventu Caesaris cognito decuriones Auximi ad Attium 25
Varum frequentes conveniunt ; docent sui iudici rem non
esse ; neque se neque reliquos municipes pati posse C. Cae-
sarem imperatorem, bene de re publica meritum, tantis
rebus gestis oppido moenibusque prohiberi : proinde habeat
I Erat iniqua condicio /3 : iniqua condicione D' 3 alienas JC :
absentem Paiil 5 si peracto consulatu Caesaris non Nipperdey :
si peracto cos. Caesaris cons. /3 : si peracto Caesaris consulatu (coiis.
D) L/ : si pacto consulatu Caesar Hoffmann 6 profectus El:
prefectus DU'T' 10 post duabus add. legionibus X, dclevit
Davics 13 Iguvium Aldiis ncpos : iguium ^ : itiguium ZX
16 Arimini /-' : Arimino X 17 voluntati /: voluntatis X
DE BELLO CIVILI LIB. I
rationem posteritatis et periculi sui. Quorum oratione per- 2
motus Varus praesidium quod introduxerat ex oppido educit
ac profugit. Hunc ex primo ordine pauci Caesaris con- 3
secuti milites consistere coegerunt. Commisso proelio 4
5 deseritur a suis Varus, non nulla pars militum domum dis-
cedit ; reliqui ad Caesarem perveniunt, atque una cum eis
deprensus L. Pupius, primi pili centurio, adducitur qui
hunc eundem ordinem in exercitu Cn. Pompei antea du-
xerat. Caesar milites Attianos collaudat, Pupium dimittit, 5
10 Auximatibus agit gratias seque eorum facti memorem fore
pollicetur.
Quibus rebus Romam nuntiatis tantus repente terror 14
invasit ut, cum Lentulus consul ad aperiendum aerarium
venisset ad pecuniamque Pompeio ex senatus consulto pro-
15 ferendam, protinus aperto sanctiore aerario ex urbe profu-
geret. Caesar enim adventare iam iamque et adesse eius
equites falso nuntiabantur. Hunc Marcellus collega et 2
plerique magistratus consecuti sunt. Cn. Pompeius pridie 3
eius diei ex urbe profectus iter ad legiones habebat, quas
20 a Caesare acceptas in ApuUa hibernorum causa disposuerat.
Dilectus circa urbem intermittuntur ; nihil citra Capuam 4
tutum esse [omnibus] videtur. Capuae primum sese con-
firmant et colligunt dilectumque colonorum qui lege lulia
Capuam deducti erant habere instituunt ; gladiatoresque,
25 quos ibi Caesar in ludo habebat, ad forum productos Len-
tulus libertatis spe confirmat atque his equos attribuit et se
sequi iussit ; quos postea monitus ab suis, quod ea res 5
omnium iudicio reprehendebatur, circum familiaris con-
ventus Campaniae custodiae causa distribuit.
30 Auximo Caesar progressus omnem agrum Picenum per- 15
7 L. Pupius ry : SL Pupius /8 9 At post duxerat X : del. Jurin
21 c\r ca. Nippcrdcy : conira. L/WTV^ : 6 V^ : Intra / 22 omnibus
om. D' sese r: esse X 26 spe add. Hcrzog 28 familiares
X: familias Riibcns 30 Auximo Caesar progressus D' :
Maximo Caesar progressu /3
C IVLI CAESARIS
currit. Cunctae earum regionum praefecturae libentissimis
animis eum recipiunt exercitumque eius omnibus rebus
2 iuvant. Etiam Cingulo, quod oppidum Labienus consti-
tuerat suaque pecunia exaedificaverat, ad eum legati veniunt
quaeque imperaverit se cupidissime facturos poUicentur. 5
3 Milites imperat : mittunt. Interea legio xii. Caesarem con-
sequitur. Cum his duabus A.sculum Picenum proficiscitur.
Id oppidum Lentulus Spinther x cohortibus tenebat ; qui
Caesaris adventu cognito profugit ex oppido cohortisque
secum abducere conatus magna parte militum deseritur. 10
4 Relictus in itinere cum paucis incidit in VibuUium Rufum
missum a Pompeio in agrum Picenum confirmandorum
hominum causa. A quo factus VibuUius certior quae res
in Piceno gererentur milites ab eo accipit, ipsum dimittit.
5 Item ex finitimis regionibus quas potest contrahit cohortis 15
ex dilectibus Pompeianis ; in his Camerino fugientem Lu-
cilium Hirrum cum sex cohortibus, quas ibi in praesidio
6 habuerat, excipit ; quibus coactis xiii efificit. Cum his ad
Domitium Ahenobarbum Corfinium magnis itineribus per-
venit Caesaremque adesse cum legionibus duabus nuntiat. 20
7 Domitius per se circiter xx cohortis Alba ex Marsis et
Paelignis finitimis ab regionibus coegerat.
16 Recepto Firmo expulsoque Lentulo Caesar conquiri
milites qui ab eo discesserant, dilectumque institui iubet ;
ipse unum diem ibi rei frumentariae causa moratus Cor- 25
2 finium contendit. Eo cum venisset, cohortes v praemissae
a Domitio ex oppido pontem fiuminis interrumpebant, qui
3 erat ab oppido milia passuum circiter iii. Ibi cum ante-
cursoribus Caesaris proelio commisso celeriter Domitiani
4 a ponte repulsi se in oppidum receperunt. Caesar legioni- 30
bus traductis ad oppidum constitit iuxtaque murum castra
posuit.
16 Lucilium Glaiidorp : ulcillem D' : ucillum 23 cxpulsoque]
Asculoque expulso Oi!c/ciidor/>
DE BELLO CIVILI LIB. I
Re cognita Domitius ad Pompeium in Apuliam peritos 17
regionum niagno proposito praemio cum litteris mittit qui
petant atque orent ut sibi subveniat : Caesarem duobus
exercitibus et locorum angustiis facile intercludi posse
5 frumentoque prohiberi. Quod nisi fecerit, se cohortisque 2
amplius xxx magnumque numerum senatorum atque equi-
tum Romanorum in periculum esse venturum. Interim 3
suos cohortatus tormenta in muris disponit certasque cuique
partis ad custodiam urbis attribuit ; militibus in contione 4
10 agros ex suis possessionibus pollicetur, xl in singulos iugera
et pro rata parte centurionibus evocatisque.
Interim Caesari nuntiatur Suhiionensis, quod oppidum 18
a Coriinio vii miHum intervallo abest, cupere ea facere
quae vellet, sed a Q. Lucretio senatore et Attio Paehgno
15 prohiberi, qui id oppidum vii cohortium praesidio tenebant.
Mittit eo M. Antonium cum legionis xiii. cohortibus v. Sul- 2
monenses simul atque signa nostra viderunt, portas aperue-
runt universique, et oppidani et miUtes, obviam gratulantes
Anlonio exierunt. Lucretius et Attius de muro se deiece- ?,
20 runt. Attius ad Antonium deductus petit ut ad Caesarem
mitteretur. Antonius cum cohortibus et Attio eodem die
quo profectus erat revertitur. Caesar eas cohortis cum 4
exercitu suo coniunxit Attiumque incolumem dimisit.
Caesar primis diebus castra magnis operibus munire et
25 ex finitimis municipiis frumentum comportare reHquasque
copias exspectare instituit. Eo triduo legio viii. ad eum 5
venit cohortesque ex novis Gahiae dilectibus xxii equites-
que ab rege Norico circiter ccc. Quorum adventu altera
castra ad alteram oppidi partem ponit ; his castris Curionem
30 praefecit. ReHquis diebus oppidum vallo castelHsque cir- 6
cumvenire instituit. Cuius operis maxima parte effecta
eodem fere tempore missi ad Pompeium revertuntur. Lit- 19
10 KL X : quaterna tf</fl^. 16 xiii. yo^sitts : viii. X 30
circuminunire cod. Petav.
C. IVLI CAESARIS
teris perlectis Domitius dissimulans in consilio pronuntiat
Pompeium celeriter subsidio venturum hortaturque eos ne
animo deficiant quaeque usui ad defendendum oppidum
2 sint parent. Ipse arcano cum paucis familiaribus suis
3 colloquitur consiliumque fugae capere constituit. Cum 6
vultus Domiti cum oratione non consentiret atque omnia
trepidantius timidiusque ageret quam superioribus diebus
consuesset multumque cum suis consiliandi causa secreto
praeter consuetudinem colloqueretur, concilia conventusque
hominum fugeret, res diutius tegi dissimularique non potuit. lo
4 Pompeius enim rescripserat sese rem in summum periculum
deducturum non esse, neque suo consilio aut voluntate
Domitiuni se in oppidum Corfinium contuHsse : proinde, si
5 qua fuisset facultas, ad se cum omnibus copiis veniret. Id ne
fieri posset, obsidione atque oppidi circummunitione fiebat. 15
20 Divulgato Domiti consilio miUtes qui erant Corfini primo
vesperi secessionem faciunt atque ita inter se per tribunum
militum centurionesque atque honestissimos sui generis
2 colloquuntur : obsideri se a Caesare ; opera munitionesque
prope esse perfectas ; ducem suum Domitium, cuius spe 20
atque fiducia permanserint, proiectis omnibus fugae consi-
3 lium capere ; debere se suae salutis rationem habere. Ab
his primo Marsi dissentire incipiunt eamque oppidi partem
quae munitissima videretur occupant, tantaque inter eos
dissensio exsistit ut manum conserere atque armis dimicare 25
4 conentur ; post paulo tamen internuntiis ultro citroque
missis, quae ignorabant de L. Domiti fuga cognoscunt.
5 Itaque omnes uno consilio Domitium productum in publi-
cum circumsistunt et custodiunt legatosque ex suo numero
ad Caesarem mittunt : sese paratos esse portas aperire 3°
quaeque imperaverit facere et L. Domitium vivum in eius
potestatem tradere.
16 primo V: prima. I/L^T 17 trihunos Beroaldiis 31 in eius
potestatem] eius potestati T'
DE BELLO CIVILI LIB. I
Quibus rebus cognitis Caesar, etsi magni interesse arbi- 21
trabatur quam primum oppido potiri cohortisque ad se in
cSstra traducere, ne qua aut largitionibus aut animi confir-
matione aut falsis nuntiis commutatio fieret voluntatis, quod 2
5 saepe in bello parvis momentis magni casus intercederent,
tamen veritus ne militum introitu et nocturni temporis li-
centia oppidum diriperetur, eos qui venerant collaudat atque
in oppidum dimittit, portas murosque asservari iubet. Ipse 3
in eis operibus quae facere instituerat milites disponit, non
10 certis spatiis intermissis, ut erat superiorum dierum consue-
tudo, sed perpetuis vigiliis stationibusque, ut contingant inter
se atque omnem munitionem expleant ; tribunos militum et 4
praefectos circummittit atque hortatur non solum ab eru-
ptionibus caveant sed etiam singulorum hominum occultos
15 exitus asservent. Neque vero tam remisso ac languido 5
animo quisquam omniujn fuit qui ea nocte conquieverit.
Tanta erat summae rerum exspectatio ut alius in aliam 6
partem mente atque animo traheretur, quid ipsis Corfinien-
sibus, quid Domitio, quid Lentulo, quid reliquis accideret,
20 qui quosque eventus exciperent.
Quarta vigiHa circiter Lentulus Spinther de muro cum 22
vigiliis custodibusque nostris colloquitur : velle, si sibi fiat
potestas, Caesarem convenire. Facta potestate ex oppido 2
mittitur, neque ab eo prius Domitiani miUtes discedunt
25 quam in conspectum Caesaris deducatur. Cum eo de 3
salute sua orat atque obsecrat ut sibi parcat veteremque
amicitiam commemorat Caesarisque in se beneficia exponit,
quae erant maxima : quod per eum in collegium pontificum 4
venerat, quod provinciam Hispaniam ex praetura habuerat,
30 quod in petitione consulatus erat sublevatus. Cuius oratio- 5
nem Caesar interpellat : se non malefici causa ex provincia
9 in cod. Havn. : o;ii. X 15 asservent UIT' : observent U'
wero Faernus: eo X 17 snmmae Lipsiiis: summa JT j8 f>osi
animo add. quisqua D' 26 agit post sua add. Bentlcy
C. IVLI CAESARIS
egressum sed uti se a contumeliis inimicorum defenderet,
ut tribunos plebis in ea re ex civitate expulsos in suam
dignitatem restitueret, ut se et populum Romanum factione
6 paucorum oppressum in libertatem vindicaret. Cuius ora-
tione confirmatus Lentulus ut in oppidum reverti liceat 5
petit : quod de sua salute impetraverit fore etiam reliquis
ad suam spem solacio ; adeo esse perterritos non nullos
ut suae vitae durius consulere cogantur. Facta potestate
disccdit.
23 Caesar, ubi luxit, omnis senatores senatorumque liberos, 10
tribunos militum equitesque Romanos ad se produci iubet.
2 Erant quinque senatorii ordinis, L. Domitius, P. Lentulus
Spinther, L. Caecilius Rufus, Sex. Quintilius Varus quae-
stor, L. Rubrius ; praeterea filius Domiti aliique complures
adulescentes et magnus numerus equitum Romanorum et 15
3 decurionum, quos ex municipiis Domitius evocaverat. Hos
omnis productos a contumeliis militum conviciisque prohi-
bet ; pauca apud eos loquitur, quod sibi a parte eorum
gratia relata non sit pro suis in eos maximis beneficiis ;
4 dimittit omnis incolumis. HS Lx, quod advexerat Domi- 20
tius atque in publico deposuerat, allatum ad se ab iiiiviris
Corfiniensibus Domitio reddit, ne continentior in vita homi-
num quam in pecunia fuisse videatur, etsi eam pecuniam
publicam esse constabat datamque a Pompeio in stipen-
5 dium. Milites Domitianos sacramentum apud se dicere 25
iubet atque eo die castra movet iustumque iter conficit
VII omnino dies ad Corfinium commoratus, et per finis
Marrucinorum, Frentanorum, Larinatium in Apuliam per-
venit.
24 Pompeius his rebus cognitis quae erant ad Corfinium 3°
gestae Luceria proficiscitur Canusium atque inde Brundi-
2 in ea re .A': in sua re P : iniuria Lipsius 10 illuxit / 12
quinque senatorii ordinis Davies : quinquaginta ordines X 18
a parte Vascosnitus : apte £"8 : aperte Z) 21 iiiwiris MomtMseu
lapides seaitus : iis (his EV) viris X 24 esse publicam U
DE BELLO CIVILI LIB. I
sium. Copias undique omnis ex novis dilectibus ad se 2
cogi iubet ; servos, pastores armat atque eis equos attri-
buit ; ex his circiter ccc equites conficit. L. Manlius 3
praetor Alba cum cohortibus sex profugit, Rutilius Lupus
5 praetor Tarracina cum tribus ; quae procul equitatum Cae-
saris conspicatae, cui praeerat Vibius Curius, relicto praetore
signa ad Curium transferunt atque ad eum transeunt. Item 4
reUquis itineribus non nullae cohortes in agmen Caesaris,
aHae in equites incidunt. Reducitur ad eum deprensus
10 ex itinere N. Magius Cremona, praefectus fabrum Cn.
Pompei. Quem Caesar ad eum remittit cum mandatis : 5
quoniam ad id tempus facultas colloquendi non fuerit
atque ipse Brundisium sit venturus, interesse rei pubHcae
et communis salutis se cum Pompeio colloqui ; neque vero
15 idem profici longo itineris spatio, cum per aHos condi-
ciones ferantur, ac si coram de omnibus condicionibus
disceptetur.
His datis mandatis Brundisium cum legionibus vi per- 25
venit, veteranis iii et reHquis, quas ex novo dilectu con-
20 fecerat atque in itinere compleverat ; Domitianas enim
cohortis protinus a Corfinio in SiciHam miserat. Repperit 2
consules Dyrrachium profectos cum magna parte exercitus,
Pompeium remanere Brundisi cum cohortibus xx ; neque 3
certum inveniri poterat, obtinendine Brundisi causa ibi
25 remansisset, quo faciHus omne Hadriaticum mare ex ulti-
mis ItaHae partibus regionibusque Graeciae in potestate
haberet atque ex utraque parte bellum administrare posset,
an inopia navium ibi restitisset ; veritusque ne iUe ItaHani 4
dimittendam non existimaret exitus administrationesque
30 Brundisini portus impedire instituit. Quorum operum 5
haec erat ratio : qua fauces erant angustissimae portus,
3 Manlius] malius /3 : mallius 1/ 10 N. Pnizonius : .cn. X
13 ipse Ciaccouiiis: ad se X 14 et /: ut UWr salutis causa
U 19 ni /3 : iiii ly et cod. Petav. : at Z.' : ut J : cu D'
25 ex ultimis D' : extremis /3
C. IVLI CAESARIS
moles atque aggerem ab utraque parte litoris iaciebat,
6 quod his locis erat vadosum mare. Longius progressus,
cum agger altiore aqua contincri non posset, ratis duplices
quoquo versus pedum xxx e regione molis collocabat.
7 Has quaternis ancoris ex iiii angulis destinabat, ne flucti- 5
8 bus moverentur. His perfectis collocatisque alias deinceps
9 pari magnitudine ratis iungebat. Has terra atque aggere
Integebat, ne aditus atque incursus ad defendendum impe-
diretur ; a fronte atque ab utroque latere cratibus ac pluteis
10 protegebat ; in quarta quaque earum turris binorum tabula- 10
torum excitabat, quo commodius ab impetu navium incen-
diisque defenderet.
26 Contra haec Pompeius navis magnas onerarias, quas
in portu Brundisino deprenderat, adornabat. Ibi turris
cum ternis tabulatis erigebat easque multis tormentis et 15
omni genere telorum completas ad opera Caesaris appelle-
bat, ut ratis perrumperet atque opera disturbaret. Sic
cotidie utrimque eminus fundis, sagittis reliquisque tclis
2 pugnabatur. Atque haec Caesar ita administrabat, ut con-
diciones pacis dimittendas non existimaret ; ac tametsi 20
magnopere admirabatur Magium, quem ad Pompeium cum
mandatis miserat, ad se non remitti, atque ea res saepe
temptata etsi impetus eius consihaque tardabat, tamen
3 omnibus rebus in eo perseverandum putabat. Itaque Cani-
nium Rebilum legatum, famiharem necessariumque Scriboni 25
Libonis, mittit ad eum colloqui causa ; mandat ut Libonem
de concilianda pace hortetur ; in primis ut ipse cum Pom-
4 peio colloqueretur postulat ; magnopere sese confidere
demonstrat, si eius rei sit potestas facta, fore ut aequis
condicionibus ab armis discedatur ; cuius rei magnam par- 30
tem laudis atque existimationis ad Libonem perventuram,
5 si illo auctore atque agente ab armis sit discessum. Libo
8 ne r: et re D' : om. /3 35 necessariumque edd. : neces-
sarium codd. : del. Holdey
DE BELLO CIVILI LIB. I
a colloquio Canini digressus ad Pompeium proficiscitur.
Paulo post renuntiat, quod consules absint, sine illis non
posse agi de compositione. Ita saepius rem frustra tempta-
tam Caesar aliquando dimittendam sibi iudicat et de bello
5 agendum.
Prope dimidia parte operis a Caesare effecta diebusque 27
in ea re consumptis viiii, naves a consulibus Dyrrachio
remissae, quae priorem partem exercitus eo deportaverant,
Brundisium revertuntur. Pompeius, sive operibus Caesaris 2
10 permotus sive etiam quod ab initio Italia excedere con-
stituerat, adventu navium profectionem parare incipit et,
quo facilius impetum Caesaris tardaret, ne sub ipsa pro- 3
fectione milites oppidum irrumperent, portas obstruit, vicos
plateasque inaedificat, fossas transversas viis praeducit
15 atque ibi sudis stipitesque praeacutos defigit. Haec levi- 4
bus cratibus terraque inaequat ; aditus autem atque itinera
duo, quae extra murum ad portum ferebant, maximis defixis
trabibus atque eis praeacutis praesepit. His paratis rebus 5
milites silentio navis conscendere iubet, expeditos autem ex
20 evocatis, sagittariis funditoribusque raros in muro turribus-
que disponit. Hos certo signo revocare constituit, cum 6
omnes milites navis conscendissent, atque eis expedito loco
actuaria navigia relinquit.
Brundisini Pompeianorum militum iniuriis atque ipsius 28
25 Pompei contumeliis permoti Caesaris rebus favebant. Ita- 2
que cognita Pompei profectione concursantibus illis atque
in ea re occupatis vulgo ex tectis significabant. Per quos
re cognita Caesar scalas parari militesque armari iubet, ne
quam rei gerendae facultatem dimittat. Pompeius sub
30 noctem navis solvit. Qui erant in muro custodiae causa 3
coUocati eo signo quod convenerat revocantur notisque
14 fossas Ev : ac fossas /3 inaedificatae fossas D 20 post
evocatis add. cum Kocclily 28 neque rei D' 29 dimittant D'
31 notis r: noctis X
CAES, B.C. 2
C. IVLI CAESARIS
4 itineribus ad navis decurrunt. Milites positis scalis muros
ascendunt, sed moniti a Brundisinis ut vallum caecum fos-
sasque caveant subsistunt et longo itinere ab his circumducti
ad portum perveniunt duasque navis cum militibus, quae ad
moles Caesaris adhaeserant, scaphis lintribusque reprehen- 5
dunt, reprehensas excipiunt.
29 Caesar etsi ad spem conficiendi negoti maxime probabat
coactis navibus mare transire et Pompeium sequi prius
quam ille sese transmarinis auxiUis confirmaret, tamen eius
rei moram temporisque longinquitatem timebat, quod omni- 10
bus coactis navibus Pompeius praesentem facultatem inse-
2 quendi sui ademerat. ReHnquebatur ut ex longinquioribus
regionibus GaUiae Picenique et a freto naves essent exspe-
ctandae. Id propter anni tempus longum atque impeditum
3 videbatur. Interea veterem exercitum, duas Hispanias con- 15
firmari, quarum erat altera maximis beneficiis Pompei
devincta, auxiUa, equitatum parari, GaUiam ItaUamque
temptari se absente nolebat.
30 Itaque in praesentia Pompei sequendi rationem omittit,
in Hispaniam proficisci constituit. Duumviris municipiorum 20
omnium imperat ut navis conquirant Brundisiumque dedu-
2 cendas curent. Mittit in Sardiniam cum legione una
Valerium legatum, in SiciUam Curionem pro praetore cum
legionibus 11 ; eundem, cum SicUiam recepisset, protinus in
Africam traducere exercitum iubet. Sardiniam obtinebat 25
M. Cotta, SiciUam M. Cato ; Africam sorte Tubero obtinere
3 debebat. CaraUtani, simul ad se Valerium mitti audierunt,
nondum profecto ex ItaUa sua sponte Cottam ex oppido
eiciunt. lUe perterritus, quod omnem provinciam consen-
4 tire inteUegebat, ex Sardinia in Africam profugit. Cato in 30
SiciUa navis longas veteres reficiebat, novas civitatibus im-
5 deprehendunt, deprehensas A5 Frigell 9 sese o;;;. D'
confirmaret ^ : confirmaretur D' 24 11 Hoffmann : iii X
31 navis L' : naves D' T'
DE BELLO CIVILI LIB. I
perabat. Haec magno studio agebat. In Lucanis Brut-
tiisque per legatos suos civium Romanorum dilectus
habebat, equitum peditumque certum numerum a civita-
tibus Siciliae exigebat. Quibus rebus paene perfectis 5
5 adventu Curionis cognito queritur in contione sese pro-
iectum ac proditum a Cn. Pompeio, qui omnibus rebus
imparatissimis non necessarium bellum suscepisset et ab se
reliquisque in senatu interrogatus omnia sibi esse ad bellum
apta ac parata confirmavisset. Haec in contione qutstus
10 ex provincia fugit.
Nacti vacuas ab imperiis Sardiniam Valerius, Curio 31
Siciliam, cum exercitibus eo perveniunt. Tubero cum in 2
Africam venisset, invenit in provincia cum imperio Attium
Varum ; qui ad Auximum, ut supra demonstravimus,
15 amissis cohortibus protinus ex fuga in Africam pervenerat
atque eam sua sponte vacuam occupaverat dilectuque
habito duas legiones efifecerat, hominum et locorum notitia
et usu eius provinciae nactus aditus ad ea conanda, quod
paucis ante annis ex praetura eam provinciam obtinuerat.
20 Hic venientem Uticam navibus Tuberonem portu atque 3
oppido prohibet neque adfectum valetudine fiHum exponere
in terra patitur, sed sublatis ancoris excedere eo loco cogit.
His rebus confectis Caesar, ut reUquum tempus a labore 32
intermitteretur, milites in proxima municipia deducit ; ipse
25 ad urbem proficiscitur. Coacto senatu iniurias inimicorum 2
commemorat. Docet se nullum extraordinarium honorem
appetisse, sed exspectato legitimo tempore consulatus eo
fuisse contentum quod omnibus civibus pateret. Latum ab 3
X tribunis plebis contradicentibus inimicis, Catone vero
30 acerrime repugnante et pristina consuetudine dicendi mora
dies extrahente, ut sui ratio absentis haberetur, ipso con-
II post vacuas add. provincias D' 29 Catone . . . repugnante
. . . extrahentc Aldns : Catonem . . . repugnantem . . . extrahentem
(extrahens D') X
2*
C. IVLI CAESARIS
sule Pompcio ; qui si improbasset, cur ferri passus esset? si
4 probasset, cur se uti populi beneficio prohibuisset ? Patien-
tiam proponit suam, cum de exercitibus dimittendis ultro
postulavisset, in quo iacturam dignitatis atque honoris ipse
5 facturus esset. Acerbitatem inimicorum docet, qui quod 5
ab altero postularent in se recusarent atque omnia permi-
6 sceri mallent quam imperium exercitusque dimittere. Iniu-
riam in eripiendis legionibus praedicat, crudeHtatem et
insolentiam in circumscribendis tribunis plebis ; condiciones
7 a se latas, expetita colloquia et denegata commemorat. Pro 10
quibus rebus hortatur ac postulat ut rem publicam suscipiant
atque una secum administrent. Sin timore defugiant iUis se
oneri non futurum et per se rem pubHcam administraturum.
8 Legatos ad Pompeium de compositione mitti oportere, neque
se reformidare quod in senatu Pompeius paulo ante dixisset, 15
ad quos legati mitterentur, his auctoritatem attribui timo-
9 remque eorum qui mitterent significari. Tenuis atque
infirmi haec animi videri. Se vero, ut operibus anteire
studuerit, sic iustitia et aequitate velle superare.
33 Probat rem senatus de mittendis legatis ; sed qui mit- 20
terentur non reperiebantur, maximeque timoris causa pro se
2 quisque id munus legationis recusabat. Pompeius enim
discedens ab urbe in senatu dixerat eodem se habiturum
loco qui Romae remansissent et qui in castris Caesaris
3 fuissent. Sic triduum disputationibus excusationibusque 25
extrahitur. Subicitur etiam L. Metellus tribunus plebis ab
inimicis Caesaris, qui hanc rem distrahat reUquasque res
4 quascumque agere instituerit impediat. Cuius cognito con-
siUo Caesar frustra diebus aUquot consumptis, ne reUquum
tempus dimittat, infectis eis quae agere destinaverat ab urbe 30
proficiscitur atque in ulteriorem GaUiam pervenit.
II hortat f/: orat Z)7 12 illis se oneri non futurum Z)'f7'7':
illis oneri se non futurum V: illi se oneri non defuturum / Oudendorp
18 operibus VP ; op'ihu-i D'L'TV con: -ire/^: -iri j3 : om. D'
25 -duum] incipit L 30 dimittat Paiil : omittat Z,- : mittat X
DE BELLO CIVILI LIB. I
Quo cum venisset, cognoscit missum ?« Hispaniam a 34
Pompeio Vibullium Rufum, quem paucis ante diebus Cor-
finio captum ipse dimiserat ; profectum item Domitium ad 2
occupandam Massiliam navibus actuariis vii, quas Igili et
5 in Cosano a privatis coactas servis, libertis, colonis suis
compleverat ; praemissos etiam legatos Massiliensis domum, i,
nobilis adulescentis, quos ab urbe discedens Pompeius erat
adhortatus ne nova Caesaris officia veterum suorum bene-
ficiorum in eos memoriam expellerent. Quibus mandatis 4
10 acceptis Massilienses portas Caesari clauserant ; Albicos,
barbaros homines, qui in eorum fide antiquitus erant mon-
tisque supra Massiliam incolebant, ad se vocaverant ; fru- 5
mentum ex finitimis regionibus atque ex omnibus casteUis
in urbem convexerant, armorum officinas in urbe instituerant,
15 muros, portas, classem reficiebant.
Evocat ad se Caesar MassiUa xv primos. Cum his agit 35
ne initium inferendi belli ab MassiHensibus oriatur ; debere
eos ItaHae totius auctoritatem sequi potius quam unius
hominis voluntati obtemperare. Rehqua quae ad eorum 2
20 sanandas mentis pertinere arbitrabatur commemorat. Cuius 3
orationem legati domum referunt atque ex senatus auctori-
tate haec Caesari renuntiant : intellegere se divisum esse
populum Rovianuni in partis duas. Neque sui iudici neque
suarum esse virium discernere, utra pars iustiorem habeat
25 causam. Principes vero esse earum partium [Cn. Pompeium 4
et C. Caesarem,] patronos civitatis, quorum alter agros
Volcarum Arecomicorum et Helviorum pubHce eis conces-
serit, alter bello victos Sallyas attribuerit vectigaUaque
auxerit. Quare paribus eorum beneficiis parem se quoque 5
I in Hispaniam add. Aldiis 3 profectum Bcroaldiis : p (pre V)
fectum JC 4 Igili Ciaccoiiii/s : Sigili X 5 Cosano Victorius :
Casono X 13 ex omnibus D' : in omnibus LUT' : oiii. F 21
senatus conl. Menge 23 Romanum add. 1. 25 Cn. Pompeium
et C. Caesarem dcl. Hoffmann 27 Helviorum Lipsiiis : iluorum
DLU'V: iluiorum T 28 victos Sallyas Glaiidorb : victas Gallias
C-iae F) X
C. IVLI CAESARIS
voluntatem tribuere debere et neutrum eorum contra alterum
iuvare aut urbe aut portibus recipere.
36 Haec dum inter eos aguntur, Domitius navibus Massiliam
pervenit atque ab eis receptus urbi praeficitur ; summa ei
2 belli administrandi permittitur. Eius imperio classem quo- 5
quo versus dimittunt ; onerarias navis quas ubique possunt
deprendunt atque in portum deducunt, parum clavis aut
materia atque armamentis instructis ad reliquas armandas
3 reficiendasque utuntur ; frumenti quod inventum est in
publicum conferunt ; reliquas merces commeatusque ad 10
4 obsidionem urbis, si accidat, reservant. Quibus iniuriis
permotus Caesar legiones tris Massiliam adducit ; turris
vineasque ad oppugnationem urbis agere, navis longas
5 Arelate numero xii facere instituit. Quibus effectis arma-
tisque diebus xxx, a qua die materia caesa est, adductisque 15
Massiliam eis D. Brutum praeficit, C. Trebonium legatum
ad oppugnationem Massiliae relinquit.
37 Dum haec parat atque administrat, C. Fabium legatum
cum legionibus iii, quas Narbone circumque ea loca hieman-
di causa disposuerat, in Hispaniam praemittit celeriterque 20
saltus Pyrenaeos occupari iubet, qui eo tempore ab L.
2 Afranio legato praesidiis tenebantur. Reliquas legiones,
3 quae longius hiemabant, subsequi iubet. Fabius, ut erat
imperatum, adhibita celeritate praesidium ex saltu deiecit
magnisque itineribus ad exercitum Afrani contendit. 25
38 Adventu L. Vibulli Rufi, quem a Pompeio missum in
Hispaniam demonstratum est, Afranius et Petreius et Varro,
legati Pompei, quorum unus Hispaniam citeriorem tribus
legiofiibus, alter ulteriorem a saltu Castulonensi ad Anam
duabus legionibus, tertius ab Ana Vettonum agrum Lusi- 3°
2 taniamque pari numero legionum obtinebat, ofificia inter se
partiuntur, uti Petreius ex Lusitania per Vettones cum
27 Hispaniam Aldits : Hispania X 28 tribus legionibus, alter
ulteriorem Gcld. Nipperdey
DE BELLO CIVILI LIB. I
omnibus copiis ad Afranium proficiscatur, Varro cum eis
quas habebat legionibus omnem ulteriorem Hispaniam
tueatur. His rebus constitutis equites auxiliaque toti Lusi- 3
taniae a Petreio, Celtiberiae, Cantabris barbarisque omnibus
5 qui ad Oceanum pertinent ab Afranio imperantur. Quibus 4
coactis celeriter Petreius per Vettones ad Afranium pervenit,
constituuntque communi consilio bellum ad Ilerdam pro-
pter ipsius loci opportunitatem gerere.
Erant, ut supra demonstratum est, legiones Afrani iii, 39
10 Petrei duae, praeterea scutatae citerioris provinciae et cae-
tratae ulterioris Hispaniae cohortes circiter lxxx equitumque
utriusque provinciae circiter v miha. Caesar legiones in 2
Hispaniam praemiserat vi ; auxilia peditum tnullat, equitum
III miha, quae omnibus superioribus belUs habuerat, et parem
15 ex GalHa numerum, quem ipse paraverat nominatim ex
omnibus civitatibus nobiUssimo et fortissimo quoque evo-
cato ; huc optimi generis hominum ex Aquitanis montanis-
que, qui GaUiam provinciam attingunt, . . . adiecerat.
Audierat Pompeium per Mauretaniam cum legionibus iter 3
20 in Hispaniam facere confestimque esse venturum. Simul
a tribunis miUtum centurionibusque mutuas pecunias sum-
psit ; has exercitui distribuit. Quo facto duas res consecutus 4
est, quod pignore animos centurionum devinxit et largitione
miUtum voluntates redemit.
25 Fabius finitimarum civitatum animos Utteris nuntiisque 40
temptabat. In Sicore flumine pontis effecerat duos distantis
inter se miUa passuum iiii. His pontibus pabulatum mitte-
bat, quod ea quae citra flumen fuerant superioribus diebus
consumpserat. Hoc idem fere atque eadem de causa 2
30 Pompeiani exercitus duces faciebant, crebroque inter se
3 toti Vascosanus : totius X 13 vi Ciaccomns: ad vi (sex
D'FL) milia X nuUa X : v milia Nipperdey : x milia Stoffel 14
quae add. cod. Cuiac. 15 quem A: que E: quam X paraverat
A: pacaverat/8: petiverat E 17 huc cod. AcliiUis Statii : huic
cett. 18 . . . adiecerat add. Held
C. IVLI CAESARIS
3 equestribus proeliis contendebant. Huc cum cotidiana
consuetudine egressae pabulatoribus praesidio propiore /^«/i?
legiones Fabianae duae flumen transissent impedimentaque
et omnis equitatus sequeretur, subito vi ventorum et aquae
magnitudine pons est interruptus et reliqua multitudo equi- 5
4 tum interclusa. Quo cognito a Petreio et Afranio ex aggere
atque cratibus quae flumine ferebantur, celeriter suo ponte
Afranius, quem oppido castrisque coniunctum habebat,
legiones iiii equitatumque omnem traiecit duabusque Fabia-
5 nis occurrit legionibus. Cuius adventu nuntiato L. Plancus, lo
qui legionibus praeerat, necessaria re coactus locum capit
superiorem diversamque aciem in duas partis constituit, ne
' 6 ab equitatu circumveniri posset. Ita congressus impari
numero magnos impetus legionum equitatusque sustinet.
7 Commisso ab equitibus proelio signa legionum duarum 15
procul ab utrisque conspiciuntur, quas C. Fabius ulteriore
ponte subsidio nostris miserat suspicatus fore id quod
accidit, ut duces adversariorum occasione et beneficio
fortunae ad nostros opprimendos uterentur. Quarum ad-
ventu proelium dirimitur ac suas uterque legiones reducit in 20
castra.
41 Eo biduo Caesar cum equitibus Dcccc, quos sibi praesidio
reliquerat, in castra pervenit. Pons qui fuerat tempestate
interruptus paene erat refectus ; hunc noctu perfici iussit.
2 Ipse cognita locorum natura ponti castrisque praesidio sex 25
cohortis reUnquit atque omnia impedimenta et postero die
omnibus copiis triplici instructa acie ad Ilerdam proficiscitur
et sub castris Afrani constitit et ibi paulisper sub armis
moratus facit aequo loco pugnandi potestatem. Potestate
facta Afranius copias educit et in medio colle sub castris 3°
2 egressae Jiiyin : congressae X propiore ponte legiones
Nipperdey : pprio legiones D'U'VL-T con: : proprio religiones UTpr
4 vi ventorum cod. Norviccnsis : iumentorum X 9 iiii D^UP':
III T 22 sibi A : ibi ^ 25 sex cohortes r: ex (& L) cohortis
/3 : ex cohortibus D' 29 potestatem om. D'
DE BELLO CIVILI LIB. I
constituit. Caesar, ubi cognovit per Afranium stare quo .',
minus proelio dimicaretur, ab infimis radicibus montis
intermissis circiter passibus cccc castra facere constituit et,
ne in opere faciendo milites repentino hostium incursu 4
5 exterrerentur atque opere prohiberentur, vallo muniri vetuit,
quod eminere et procul videri necesse erat, sed a fronte
contra hostem pedum xv fossam fieri iussit. Prima et 5
secunda acies in armis, ut ab initio constituta erat, permane-
bat; post hos opus jn occulto a tertia acie fiebat. Sic omne
10 opus prius est perfectum quam intellegeretur ab Afranio
castra muniri. Sub vesperum Caesar intra hanc fossam 6
legiones reducit atque ibi sub armis proxima nocte con-
quiescit.
Postero die omnem exercitum intra fossam continet et, 42
15 quod longius erat agger petendus, in praesentia similem
rationem operis instituit singulaque latera castrorum singuHs
attribuit legionibus munienda fossasque ad eandem magnitu-
dinem perfici iubet ; reliquas legiones in armis expeditas
contra hostem constituit. Afranius Petreiusque terrendi 2
20 causa atque operis impediendi copias suas ad infimas montis
radices producunt et proelio lacessunt, neque idcirco Caesar
opus intermittit confisus praesidio legionuni trium et muni-
tione fossae. lUi non diu commorati nec longius ab infimo ?,
colle progressi copias in castra reducunt. Tertio die Caesar 4
25 vallo castra communit, reliquas cohortis, quas in superiori-
bus castris reHquerat, impedimentaque ad se traduci iubet.
Erat inter oppidum Ilerdam et proximum collem, ubi 43
castra Petreius atque Afranius habebant, planities circiter
passuum ccc, atque in hoc fere medio spatio tumulus erat
I per add. r 3 et ... 19 constituit oiu. E 5 vetuit
i
L' : metuit Z)7"' 9 hosr: hoc A' omne opus pus perfec-
tum V: omne prius est perfectum L'T: omne prius est perfectum
opus D 26 ad se ont. D' 27 inter oppidum Ilerdam et
proximum collem Sulpitiiis Vcntlanus: in oppido Ilerda et proximo
colle X
C. IVLI CAESARIS
2 paulo editior ; quem si occupavisset Caesar et communivisset,
ab oppido et ponte et commeatu omni quem in oppidum
3 contulerant se interclusurum adversarios confidebat. Hoc
sperans legiones iii ex castris educit acieque in locis idoneis
instructa unius legionis antesignanos procurrere atque eum 5
4 tumulum occupare iubet. Qua re cognita celeriter quae in
statione pro castris erant Afrani cohortes breviore itinere ad
5 eundem occupandum locum mittuntur. Contenditur proelio
et, quod prius in tumulum Afraniani yenerant, nostri re-
pelluntur atque aliis summissis subsidiis terga vertere seque lo
ad signa legionum recipere coguntur.
44 Genus erat pugnae militum illorum ut magno impetu
primo procurrerent, audacter locum caperent, ordines suos
non magnopere servarent, rari dispersique pugnarent, si
premerentur, pedem referre et loco excedere non turpe 15
2 existimarent, cum Lusitanis reliquisque barbaris
genere quodam pugnae assuefacti ; quod fere fit, quibus
quisque in locis miles inveteraverit, ut multum earum.
3 regionum consuetudine moveatur. Haec tum ratio nostros
perturbavit insuetos huius generis pugnae ; circumiri enim 20
sese ab aperto latere procurrentibus singuHs arbitrabantur ;
ipsi autem suos ordines servare neque ab signis discedere
neque sine gravi caiisa eum locum quem ceperant dimitti
4 censuerant oportere. Itaque perturbatis antesignanis legio
quae in eo cornu constiterat locum non tenuit atque in 25
proximum collem sese recepit.
45 Caesar paene omni acie perterrita, quod praeter opinionem
consuetudinemque acciderat, corhortatus suos legionem no-
nam subsidio ducit ; hostem insolenter atque acriter no-
stros insequentem supprimit rursusque terga vertere seque 30
ad oppidum Ilerdam recipere et sub muro consistere cogit.
13 concurrerent U' 17 genere quodam A' : barbaro quodam
genere Kraner 24 Itaque . . . recepit om. E 25 non tenuit
Aldits : continuit X
DE BELLO CIVILI LIB. I
Sed nonae legionis milites elati studio, dum sarcire acceptum 2
detrimentum volunt, temere insecuti longius fugientis in
locum iniquum progrediuntur et sub montem in quo erat
oppidum positum Ilerda succedunt. Hinc se recipere cum 3
5 vellent, rursus illi ex loco superiore nostros premebant.
Praeruptus locus erat, utraque ex parte derectus, ac tantum 4
in latitudinem patebat ut tres instructae cohortes eum
locum explerent, ut neque subsidia ab lateribus summitti
neque equites laborantibus usui esse possent, Ab oppido 5
10 autem declivis locus tenui fastigio vergebat in longitudinem
passuum circiter cccc. Hac nostris erat receptus, quod eo 6
incitati studio inconsultius processerant ; hoc pugnabatur
loco et propter angustias iniquo et quod sub ipsis radicibus
montis constiterant, ut nullum frustra telum in eos mittere-
15 tur. Tamen virtute et patientia nitebantur atque omnia
vulnera sustinebant. Augebantur illis copiae atque ex 7
castris cohortes per oppidum crebro summittebantur, ut
integri defessis succederent. Hoc idem Caesar facere coge- 8
batur, ut summissis in eundem locum cohortibus defessos
20 reciperet.
Hoc cum esset modo pugnatum continenter horis quinque 46
nostrique gravius a multitudine premerentur, consumptis
omnibus telis gladiis destrictis impetum adversus montem
in cohortis faciunt paucisque deiectis reHquos sese conver-
25 tere cogunt. Summotis sub murum cohortibus ac non 2
nulla parte propter terrorem in oppidum compulsis facilis
est nostris receptus datus. Equitatus autem noster ab 3
utroque latere, etsi deiectis atque inferioribus locis constite-
rat, tamen summa in iugum virtute conititur atque inter
30 duas acies perequitans commodiorem ac tutiorem nostris
receptum dat. Ita vario certamine pugnatum est. Nostri 4
5 nostros . . . c. 47, § 3 superiore om. D' 6 derectus U'F:
directusLT" i6 augebantur Z,' : augebatur 7"' copiaeZ,': copia
T
T' 29 summa in Forchhammer : summu L : summu /3
C. IVLI CAESARIS
in primo congressu circiter Lxx ceciderunt, in his Q. Fulgi-
nius ex primo hastato legionis xiiii., qui propter eximiam
virtutem ex inferioribus ordinibus in eum locum pervenerat ;
5 vuhierantur ampHus DC. Ex Afranianis interficiuntur
T. CaeciHus, primi piU centurio, et praeter eum centuriones 5
iiii, mihtes ampHus cc.
47 Sed haec eius diei praefertur opinio, ut se utrique supe-
2 riores discessisse existimarent : Afraniani, quod cum esse
omnium iudicio inferiores viderentur, comminus tam diu
stetissent et nostrorum impetum sustinuissent et initio 10
locum tumulumque tenuissent quae causa pugnandi fuerat
• 3 et nostros primo congressu terga vertere coegissent ; nostri
autem, quod iniquo loco atque impari congressi numero
quinque horis proeHum sustinuissent, quod montem gladiis
destrictis ascendissent, quod ex loco superiore terga vertere 15
4 adversarios coegissent atque in oppidum compuHssent. IIH
eum tumulum pro quo pugnatum est magnis operibus
muniverunt et praesidium ibi posuerunt.
48 Accidit etiam repentinum incommodum biduo quo haec
gesta sunt. Tanta enim tempestas cooritur ut numquam 20
2 iUis locis maiores aquas fuisse constaret. Tum autem ex
omnibus montibus nives prokiit ac .summas ripas fluminis
superavit pontisque ambos quos C. Fabius fecerat uno die
3 interrupit. Quae res magnas difificultates exercitui Caesaris
attuHt. Castra enim, ut supra demonstratum est, cum 25
essent inter flumina duo, Sicorim et Cingam, spatio miHum
XXX, neutrum horum transiri poterat, necessarioque omnes
4 his angustiis continebantur. Neque civitates quae ad Cae-
saris amicitiam accesserant frumentum supportare neque ei
qui pabulatum longius progressi erant interclusi fluminibus 3«
reverti neque maximi commeatus qui ex ItaUa GalHaque
5 veniebant in castra pervenire poterant. Tempus erat autem
23 amhos D' VF- : ambo L'T 31 commeatus Beroaldtts: comi-
tatus X
DE BELLO CIVILI LIB. I
difficillimum, quo neque frumenta in hibernis erant ne-
que multum a maturitate aberant, ac civitates exinanitae,
quod Afranius paene omne frumentum ante Caesaris ad-
ventum Ilerdam convexerat, reliqui si quid fuerat, Caesar
5 superioribus diebus consumpserat ; pecora, quod secundum 6
poterat esse inope re subsidium, propter bellum finitimae
civitates longius removerant. Qui erant pabulandi aut 7
frumentandi causa progressi, hos levis armaturae Lusitani
peritique earum regionum caetrati citerioris Hispaniae con-
lo sectabantur ; quibus erat procHve tranare flumen, quod
consuetudo eorum omnium est ut sine utribus ad exercitum
non eant.
At exercitus Afrani omnium rerum abundabat copia. 49
Multum erat frumentum provisum et convectum superiori-
15 bus temporibus, multum ex omni provincia comportabatur ;
magna copia pabuli suppetebat. Harum omnium rerum 2
facultates sine ullo periculo pons Ilerdae praebebat et loca
trans flumen integra, quo omnino Caesar adire non poterat.
^ Hae permanserunt aquae dies compluris. Conatus est 50
20 Caesar reficere pontis, sed nec magnitudo fluminis permit-
tebat neque ad ripam dispositae cohortes adversariorum
perfici patiebantur ; quod iUis prohibere erat facile cum 2
ipsius fluminis natura atque aquae magnitudine, tum quod
ex totis ripis in unum atque angustum locum tela iacie-
^5 bantur ; atque erat difficile eodem tempore rapidissimo 3
flumine opera perficere et tela vitare.
Nuntiatur Afranio magnos commeatus, qui iter habebant 51
ad Caesarem, ad flumen constitisse. Venerant eo sagittarii
ex Rutenis, equites ex Gallia cum multis carris magnisque
30 impedimentis, ut fert GaUica consuetudo. Erant praeterea 2
cuiusque generis hominum milia circiter vi cum servis
liberisque ; sed nullus ordo, nullum imperium certum, cum
1-2 neque X Mciigc : novaquc Huffinann 6 inope re Bncclieler:
inopere X: inopiae \ 11 utribus A AUlus : utrisque X 27
commeatus Nipficrdey: comitatus X habebant D'T' : habeant L'
C. IVLI CAESARIS
suo quisque consilio uteretur atque omnes sine timore iter
facerent usi superiorum temporum atque itinerum licentia.
3 Erant complures honesti adulescentes, senatorum filii et
ordinis equestris ; erant legationes civitatum ; erant legati
4 Caesaris. Hos omnis flumina continebant. Ad hos op- 5
primendos cum omni equitatu tribusque legionibus Afranius
de nocte proficiscitur imprudentisque ante missis equitibus
aggreditur. Celeriter sese tamen Galli equites expediunt
5 proeliumque committunt. Ei, dum pari certamine res geri
potuit, magnum hostium numerum pauci sustinuere ; sed lo
ubi signa legionum appropinquare coeperunt, paucis amissis
6 sese in proximos montis conferunt. Hoc pugnae tempus
magnum attulit nostris ad salutem momentum ; nacti enim
spatium se in loca superiora receperunt. Desiderati sunt
eo die sagittarii circiter cc, equites pauci, calonum atque 15
impedimentorum non magnus numerus.
52 His tamen omnibus annona crevit ; quae fere res non
solum inopia praesentis, sed etiam futuri temporis timore
2 ingravescere consuevit. lamque ad XL in singulos modios
annona pervenerat et militum vires inopia frumenti deminu- 20
3 erat atque incommoda in dies augebantur ; et tam paucis
diebus magna erat rerum facta commutatio ac se fortuna
inclinaverat ut nostri magna inopia necessariarum rerum con-
flictarentur, illi omnibus abundarent rebus superioresque
4 haberentur. Caesar eis civitatibus quae ad eius amicitiam 25
accesserant, quo minor erat frumenti copia, pecus impe-
rabat ; calones ad longinquiores civitates dimittebat ; ipse
praesentem inopiam quibus poterat subsidiis tutabatur.
53 Haec Afranius Petreiusque et eorum amici pleniora etiam
atque uberiora Romam ad suos perscribebant. Multa 30
rumor adfingebat, ut paene bellum confectum videretur.
2 usi D' : usu /3 10 sustinuere] sustinere F^ Stepltanus ig
*L Holder: xl codd. : denarios l rectc interpret. Aldns 30 multa
rumor adfingebat Stepltanits : multoru ora fingebant D' : multa rumor
fingebat UL"^ : multaru rumore orat. fingebant T
DE BELLO CIVILI LIB. I
Quibus litteris nuntiisque Romam perlatis magni domum 2
concursus ad Afranium magnaeque gratulationes fiebant ;
multi ex Italia ad Cn. Pompeium proficiscebantur, alii, ut
principes talem nuntium attulisse, alii, ne eventum belli
5 exspectasse aut ex omnibus novissimi venisse viderentur.
Cum in his angustiis res esset atque omnes viae ab 54
Afranianis militibus equitibusque obsiderentur nec pontes
perfici possent, imperat militibus Caesar ut navis faciant
cuius generis eum superioribus annis usus Britanniae docu-
10 erat. Carinae ac prima statumina ex levi materia fiebant ; 2
reliquum corpus navium viminibus contextum coriis intege-
batur. Has perfectas carris iunctis devehit noctu milia 3
passuum a castris xxii militesque his navibus flumen
transportat continentemque ripae collem improviso occupat.
15 Hunc celeriter prius quam ab adversariis sentiatur com- 4
munit. Huc legionem postea traicit atque ex utraque
parte pontem institutum biduo perficit. Ita commeatus et 5
qui frumenti causa processerant tuto ad se recipit et rem
frumentariam expedire incipit.
20 Eodem die equitum magnam partem flumen traiecit. 55
Qui inopinantis pabulatores et sine ullo dissipatos timore
aggressi magnum numerum iumentorum atque hominum
intercipiunt cohortibusque caetratis subsidio missis scienter
in duas partis sese distribuunt, alii ut praedae praesidio
25 sint, alii ut venientibus resistant atque eos propellant, unam- 2
que cohortem, quae temere ante ceteras extra aciem pro-
currerat, seclusam ab reliquis circumveniunt atque inter-
ficiunt incolumesque cum magna praeda eodem ponte in
castra revertuntur.
30 Dum haec ad Ilerdam geruntur, Massilienses usi L. 56
Domiti consilio navis longas expediunt numero xvii, quarum
10 prima Nippeniey: primum X primum statumen a\\e\ Hofftimnn
16 traicit Vascosanits : transiecit ^ 17 perficit /3 : perfecit £>'
18 recipit f/'7'' : recepit Z)'L 22 magnum Ntpperdey : iam magnum
D'T' : quam magnum L' 23 caetratis Mantttius: centuriatis X
V^
C. IVLI CAESARIS
2 erant xi tectae. Multa huc minora navigia addunt, ut ipsa
multiludine nostra classis terreatur. Magnum numerum
sagittariorum, magnum Albicorum, de quibus supra demon-
stratum est, imponunt atque hos praemiis pollicitationibus-
3 que incitant. Certas sibi deposcit navis Domitius atque 5
has colonis pastoribusque, quos secum adduxerat, complet.
4 Sic omnibus rebus instructa classe magna fiducia ad nostras
navis procedunt, quibus praeerat D. Brutus. Haec ad
insulam, quae est contra Massiliam, stationes obtinebant.
57 Erat multo inferior numero navium Brutus ; sed electos 10
ex omnibus legionibus fortissimos viros, antesignanos, cen-
turiones, Caesar ei classi attribuerat, qui sibi id muneris
2 depoposcerant. Hi manus ferreas atque harpagones para-
verant magnoque numero pilorum, tragularum reHquorum-
que telorum se instruxerant. Ita cognito hostium adventu 15
suas navis ex portu educunt, cum MassiHensibus confligunt.
3 Pugnatum est utrimque fortissime atque acerrime ; neque
multum Albici nostris virtute cedebant, homines asperi et
4 montani et exercitati in armis ; atque hi modo digressi a
Massiliensibus recentem eorum pollicitationem animis con- 20
tinebant, pastoresque ilH Domiti spe Hbertatis excitati sub
ocuHs domini suam probare operam studebant.
58 Ipsi MassiHenses et celeritate navium et scientia guberna-
torum confisi nostros eludebant impetusque eorum exci-
piebant et, quoad Hcebat latiore uti spatio, producta longius 25
acie circumvenire nostros aut pluribus navibus adoriri sin-
gulas aut remos transcurrentes detergere, si possent, con-
2 tendebant ; cum propius erat necessario ventum ab scientia
gubernatorum atque artificiis ad virtutem montanorum con-
3 fugiebant. Nostri cum minus exercitatis remigibus minus- 3°
8 Haec D'LF: hec U : hae T 19 digressi L-: degressi cett.
a acfci. r 21 illi Domiti Bucchcler : Domiti Hoffinanii : indomiti X
25 uti Vossins: ut U'T' : aut L : om. D' 27 dctergere L corr.
U'-F'-: deterrere cett. 28 ventum, necessario Landgiaf 30
Nostri add. Aldus cum (quom) Elberling: quo D'T: qui L'
DE BELLO CIVILI LIB. I
que periti.s gubernatoribu.s utebantur, qui repente ex onerariis
navibus erant producti neque dum etiam vocabulis arma-
mentorum cognitis, tum etiam tarditate et gravitate navium
impediebantur ; factae enim subito ex umida materia non
5 eundem usum celeritatis habuerant. Itaque, dum locus 4
comminus pugnandi daretur, aequo animo singulas binis
navibus obiciebant atque iniecta manu ferrea et retenta
utraque nave diversi pugnabant atque in hostium navis
transcendebant et magno numero Albicorum et pastorum
10 interfecto partem navium deprimunt, non nullas cum ho-
minibus capiunt, reHquas in portum compellunt. Eo die 5
naves MassiUensium cum eis quae sunt captae intereunt
VIIII.
Hoc proelium Caesari ad Ilerdam nuntiatur ; simul per- 59
15 fecto ponte celeriter fortuna mutatur. IIH perterriti virtute 2
equitum minus Hbere, minus audacter vagabantur; aUas
non longo a castris progressi spatio, ut celerem receptum
haberent, angustius pabulabantur, aHas longiore circuitu
custodias stationesque equitum vitabant, aut aHquo accepto
20 detrimento aut procul equitatu viso ex medio itinere pro-
iectis sarcinis refugiebant. Postremo et pluris intermittere .',
dies et praeter consuetudinem omnium noctu instituerant
pabulari.
Interim Oscenses et Calagurritani, qui erant cum Oscen- 60
25 sibus contributi, mittunt ad eum legatos seseque imperata
facturos poUicentur. Hos Tarraconenses et lacetani et 2
Ausetani et paucis post diebus lUurgavonenses, qui flumen
Hiberum attingunt, insequuntur. Petit ab his omnibus ut 3
se frumento iuvent. PoUicentur atque omnibus undique
6 comminus Aldiis: comin' E: communis D0 la cum his
(is L') quae sunt captae X : Domitiique sunt captae vi Pmil 14
proelium Ciacconms : primum : primum cum D' 16 alias . . .
alias /8 : alii . . . alii D' 18 pabulabantur A : pabulantur X 19 aut
)3 : ut £)' : at Paul 22 instituerant Mcitsd: constituerant X
24 cum] tum Kindsclier : del. Ciaccon. 27 Illurgavonenses X hic
et infra : Ilergaones Schneider cum nummis
CAES. B.C. 3
C. IVLI CAESARIS
4 conquisitis iumentis in castra deportant. Transit etiam
cohors Illurgavonensis ad eum cognito civitatis consilio et
5 signa ex statione transfert. Magna celeriter commutatio
rerum. Perfecto ponte, magnis quinque civitatibus ad amici-
tiam adiunctis, expedita re frumentaria, exstinctis rumoribus 5
de auxiliis legionum quae cum Pompeio per Mauretaniam
venire dicebantur, multae longinquiores civitates ab Afranio
desciscunt et Caesaris amicitiam sequuntur.
61 Quibus rebus perterritis animis adversariorum Caesar,
ne semper magno circuitu per pontem equitatus esset mit- ro
tendus, nactus idoneum locum fossas pedum xxx in
latitudinem compluris facere instituit, quibus partem ali-
quam Sicoris averteret vadumque in eo flumine efficeret.
2 His paene effectis magnum in timorem Afranius Petreiusque
perveniunt, ne omnino frumento pabuloque intercluderentur, 15
quod multum Caesar equitatu valebat. Itaque constituunt
ipsi locis excedere et in Celtiberiam bellum transferre.
3 Huic consilio suffragabatur etiam illa res, quod ex duobus
contrariis generibus quae superiore bello cum Sertorio
steterant civitates, victae nomen atque imperium absentis 20
Pompei timebant, quae in amicitia manserant magnis ad-
fectae beneficiis eum diligebant, Caesaris autem erat in
4 barbaris nomen obscurius. Hic magnos equitatus magna-
que auxilia exspectabant et suis locis bellum in hiemem
5 ducere cogitabant. Hoc inito consiHo toto fiumine Hibero 25
navis conquiri et Octogesam adduci iubent. Id erat oppi-
dum positum ad Hiberum miHaque passuum a castris
6 aberat fxxt. Ad eum locum fluminis navibus iunctis
pontem imperant fieri legionesque duas flumen Sicorim
traducunt castraque muniunt vaflo pedum xii. 3°
3 celerit /3 celeritate D' comutatione D : Sc comutatione E
4 rerum] ont. D' 17 ipsi] ipsis£ 19 Sertorio AA : L. Sertorio X
21 Pompei /)os/ absentis/>os. Z)rtt//fs, /)os/manserant A" 26 conquiri
et Octogesam Vascosanns : conquiere . et octogesma L- : conquirere .
toto gesma^ 27 miliaque Aldits: mil .v. codd. 28 xx codd. :
XXX von Goler
DE BELLO CIVILI LIB. I
Qua re per exploratores cognita summo labore militum 62
Caesar continuato diem noctemque opere in flumine aver-
tendo huc iam reduxerat rem ut equites, etsi difficulter
atque aegre fiebat, possent tamen atque auderent flumen
5 transire, pedites vero tantummodo umeris ac summo pectore 2
exstarent et cum altitudine aquae tum etiam rapiditate
fluminis ad transeundum impedirentur. Sed tamen eodem 3
fere tempore pons in Hibero prope eff^ectus nuntiabatur et
in Sicori vadum reperiebatur.
10 lam vero eo magis illi maturandum iter existimabant. 63
Itaque duabus auxiliaribus cohortibus Ilerdae praesidio
rehctis omnibus copiis Sicorim transeunt et cum duabus
legionibus quas superioribus diebus traduxerant castra con-
iungunt. Relinquebatur Caesari nihil nisi uti equitatu 2
15 agmen adversariorum male haberet et carperet. Pons enim
ipsius magnum circuitum habebat, ut multo breviore itinere
illi ad Hiberum pervenire possent. Equites ab eo missi 3
flumen transeunt et, cum de tertia vigiHa Petreius atque
Afranius castra movissent, repente sese ad novissimum
20 agmen ostendunt et magna multitudine circumfusa morari
atque iter impedire incipiunt.
Prima luce ex superioribus locis quae Caesaris ca- 64
stris erant coniuncta cernebatur equitatus nostri proelio
novissimos illorum premi vehementer ac non numquam
25 sustineri extremum agmen atque interrumpi, ahas inferri
signa et universarum cohortium impetu nostros propelli,
dein rursus conversos insequi. Totis vero castris milites 2
circulari et dolere hostem ex manibus dimitti, bellum non
necessario longius duci, centurionesque tribunosque militum
3 deduxerat Ac/i. Statius 6 exstarent Davies : exstare X
7 impedirentur L : non impedirentur cett. 13 traduxerant D :
traduxerunt /3 15 Pons Z, : post cett. 22 quae L' : om. cett.
25 sustineri Giesing: sustinereX aw/^ interrumpi add. iter Madvig
inferri 5 : ferrb^F 26 impetu Z,- : impetum X 27 conversos L' :
converso X 28 non D' : om. H
3*
C. IVLI CAESARIS
adire atque obsecrare ut per eos Caesar certior fieret ne
labori suo neu periculo parceret ; paratos esse sese, posse
et audere ea transire flumen qua traductus esset equitatus.
3 Quorum studio et vocibus excitatus Caesar, etsi timebat
tantae magnitudini fluminis exercitum obicere, conandum 5
4 tamen atque experiendum iudicat. Itaque infirmiores
milites ex omnibus centuriis deligi iubet, quorum aut
5 animus aut vires videbantur sustinere non posse. Hos
cum legione una praesidio castris relinquit; reliquas legiones
expeditas educit magnoque numero iumentorum in flumine 10
6 supra atque infra constituto traducit exercitum. Pauci ex
, his militibus ablati flumine ab equitatu excipiuntur ac sub-
levantur ; interit tamen nemo. Traducto incolumi exercitu
7 copias instruit triplicemque aciem ducere incipit. Ac tan-
tum fuit in militibus studi ut milium vi ad iter addito ad 15
vadum circuitu magnaque fluminis mora interposita eos
qui de tertia vigilia exissent ante horam diei viiii. con-
sequerentur.
65 Quos ubi Afranius procul visos cum Petreio conspexit,
nova re perterritus locis superioribus constitit aciemque 20
2 instruit. Caesar in campis exercitum reficit, ne defessum
proelio obiciat ; rursus conantis progredi insequitur et mora-
3 tur. Illi necessario maturius quam constituerant castra
ponunt. Suberant enim montes atque a milibus passuum
4 v itinera difficilia atque angusta excipiebant. Hos montis 25
intrare cupiebant, ut equitatum effugerent Caesaris prae-
sidiisque in angustiis collocatis exercitum itinere prohi-
berent, ipsi sine periculo ac timore Hiberum copias tra-
? ducerent. Quod fuit illis conandum atque omni ratione
5 magnitudini T : magnitudinis D'L' fluminis D& : flumini
EL- II Pauci codd. recentes: paucis (os E) X 12 ablati
Ditbner : arma in D^ : in E post flumine add. arrepta (-os E) D'
15 studii li : studiij D' ad vadum post magnaque transp.
Dinter 21 reficit T^ : refecit T^D'L'V 23 maturius /os/
constituerant D' 26 intrare cupiebant Nipperdey : intra se re-
cipiebant X
DE BELLO CIVILI LIB. I
efficiendum ; sed totius diei pugna atque itineris labore
defessi rem in posterum diem distulerunt. Caesar quoque
in proximo colle castra ponit.
Media circiter nocte eis qui adaquandi causa longius 66
5 a castris processerant ab equitibus correptis fit ab his certior
Caesar duces adversariorum silentio copias castris educere.
Quo cognito signum dari iubet et vasa militari more con-
clamari. Illi exaudito clamore veriti ne noctu impediti 2
sub onere confligere cogerentur aut ne ab equitatu Caesaris
10 in angustiis tenerentur iter supprimunt copiasque in castris
continent. Postero die Petreius cum paucis equitibus 3
occulte ad exploranda loca proficiscitur. Hoc idem fit ex
castris Caesaris. Mittitur L. Decidius Saxa cum paucis qui
loci naturam perspiciat. Uterque idem suis renuntiat : v 4
15 milia passuum proxima intercedere itineris campestris, inde
excipere loca aspera et montuosa ; qui prior has angustias
occupaverit, ab hoc hostem prohiberi nihil esse negoti.
Disputatur in consilio a Petreio atque Afranio et tempus 67
profectionis quaeritur. Plerique censebant ut noctu iter
20 facerent ; posse prius ad angustias veniri quam sentiretur.
Alii, quod pridie noctu conclamatum esset l^a] Caesaris 2
castris, argumenti sumebant loco non posse clam exiri.
Circumfundi noctu equitatum Caesaris atque omnia loca 3
atque itinera obsidere ; nocturnaque proelia esse vitanda,
25 quod perterritus miles in civili dissensione timori magis
quam religioni consulere consuerit. At lucem multum 4
per se pudorem omnium oculis, multum etiam tribunorum
I sed S/i'p/iainis. qtiod ctiam iii UF lcgi Diibiier, iii F Kilblcr conten-
dit: et X teste Hoidcr 4 adaquandi (adquandi T) X : aquandi
Kindscher 7 militari r: militaria ^Y conclamari j3 : concla-
mandi proferre Z)' 13 sa.\a jS : saxo D' 15 intercedere r:
intercidere X 17 proliiberi Z, corr. : prohibere X 20 senti-
retur E: sentirentur cett. 21 a. D' : om. P : in Nipperdcy 24
obsidere U'T' : obsideri Z, : obsidiis D' 26 consuerit (^consue-
verit T) H : censuerit D' At ;" : Ad X luce Ciacconiits 27 per
se X : posse Kindscher
C. IVLI CAESARIS
milituni t;t centurionum {)raescntiam adferre ; ciuibus
5 rebus coerceri milites et in officio contineri soleant. (^uare
omni ratione esse interdiu perrumpendum : etsi aliquo
accepto detrimento, tamen summa exercitus salva locum
6 quem petant capi posse. Haec vincit in consilio sententia, 5
et prima luce postridie constituunt proficisci.
68 Caesar exploratis regionibus albente caelo omnis copias
castris educit magnoque circuitu nuUo certo itinere exer-
citum ducit. Namque itinera quae ad Hiberum atque
Octogesam pertinebant castris hostium oppositis tenebantur. lo
2 Ipsi erant transcendendae valles maximae ac difficillimae,
saxa multis locis praerupta iter impediebant, ut arma per
manus necessario traderentur militesque inermes sublevati-
3 que alii ab aliis magnam partem itineris conficerent. Sed
hunc laborem recusabat nemo, quod eum omnium laborum 15
finem fore existimabant, si hostem Hibero intercludere
et frumento prohibere potuissent.
69 Ac primo Afraniani miHtes visendi causa laeti ex castris
procurrebant contumeliosisque vocibus prosequebantur
nostros : necessarii victus inopia coactos fugere atque ad ^o
Ilerdam reverti. Erat enim iter a proposito diversum
2 contrariamque in partem iri videbatur. Duces vero eorum
consilium suum laudibus ferebant, quod se castris tenuis-
sent ; multumque eorum opinionem adiuvabat, quod sine
iumentis impedimentisque ad iter profectos videbant, ut 25
3 non posse inopiam diutius sustinere confiderent. Sed ubi
paulatim retorqueri agmen ad dexteram conspexerunt
iamque primos superare regionem castrorum animadver-
terunt, nemo erat adeo tardus aut fugiens laboris
quin statim castris exeundum atque occurrendum putaret. 3°
4 Conclamatur ad arma atque omnes copiae paucis praesidio
I praesentiam ;■ : praesentium X 5 vincit D' : evincit ^ 9 ducit
Bcioaldits: educit A' quae o;;/. ^ 13 inermes Z)'f^: inermis
T: inermi L' 17 frumento L : frumentu ccit. 20 nostros
Monts: Nos L : nos nec U: nec FT' : oni. D'
DE BELLO CIVILI LIB. I
relictis cohortibus exeunt rectoque ad Hiberum itinere
contendunt.
Erat in celeritate omne positum certamen, utri prius 70
angustias montisque occuparent ; sed exercitum Caesaris
5 viarum ditTficultates tardabant, Afrani copias equitatus
Caesaris insequens morabatur. Res tamen ab Afranianis 2
huc erat necessario deducta ut, si priores montis quos
petebant attigissent, ipsi periculum vitarent, impedimenta
totius exercitus cohortisque in castris reUctas servare non
10 possent ; quibus interclusis exercitu Caesaris auxiHum ferri
nuUa ratione poterat. Confecit prior iter Caesar atque ex 3
magnis rupibus nactus planitiem in hac contra hostem aciem
instruit. Afranius, cum ab equitatu novissimum agmen
premeretur, ante se hostem videret, collem quendam nactus
15 ibi constitit. Ex eo loco iiii caetratorum cohortis in 4
montem, qui erat in conspectu omnium excelsissimus,
mittit. Hunc magno cursu concitatos iubet occupare, eo
consilio uti ipse eodem omnibus copiis contenderet et
mutato itinere iugis Octogesam perveniret. Hunc cum 5
20 obliquo itinere caetrati peterent, conspicatus equitatus
Caesaris in cohortis impetum facit ; nec minimam partem
temporis equitum vim caetrati sustinere potuerunt omnesque
ab eis circumventi in conspectu utriusque exercitus
interficiuntur.
25 Erat occasio bene gerendae rei. Neque vero id Caesarem 71
fugiebat tanto sub ocuhs accepto detrimento perterritum
exercitum sustinere non posse, praesertim circumdatum
undique equitatu, cum in loco aequo atque aperto confli-
geretur; idque ex omnibus partibus ab eo flagitabatur.
30 Concurrebant legati, centuriones tribunique miHtum : ne 2
dubitaret proeHum committere. Omnium esse miHtum
12 hac Vascosantis : hanc X 14 ante /3 : et ante D' 25 id
D'L'^ : idem /3 27 praesertim] praesertim cum D' 28 cum
/3 : tum D' 29 id] idem quod hab. ji iii v 25 Iik rcponi possit
C. IVLI CAESARIS
3 I)aratissimos animos. Afranianos contra multis rebus sui
timoris signa misisse : quod suis non subvenissent, quod de
colle non decederent, quod vix equitum incursus sustinerent
collatisque in unum locum signis conferti neque ordines
4 neque signa servarent. Quod si iniquitatem loci timeret, 5
datum iri tamen aliquo loco pugnandi facultatem, quod
certe inde decedendum esset Afranio nec sine aqua
permanere posset.
72 Caesar in eam spem venerat se sine pugna et sine vulnere
suorum rem conficere posse, quod re frumentaria adversarios 10
2 interclusisset. Cur etiam secundo proelio aliquos ex suis
amitteret? cur vulnerari pateretur optime meritos de se
milites? cur denique fortunam periclitaretur ? praesertim
cum non minus esset imperatoris consilio superare quam
3 gladio. Movebatur etiam misericordia civium, quos inter- 15
ficiendos videbat ; quibus salvis atque incolumibus rem
4 obtinere malebat. Hoc consilium Caesaris plerisque non
probabatur ; milites vero palam inter se loquebantur, quo-
niam talis occasio victoriae dimitteretur, etiam cum velltt
Caesar, sese non esse pugnaturos. Ille in sua sententia 20
perseverat et paulum ex eo loco degreditur, ut timorem
5 adversariis minuat. Petreius atque Afranius oblata facultate
in castra sese referunt. Caesar, praesidiis montibus dis-
positis omni ad Hiberum intercluso itinere, quam proxime
potest hostium castris castra communit. 25
73 Postero die duces adversariorum perturbati, quod omnem
rei frumentariae fluminisque Hiberi spem dimiserant, de
2 reliquis rebus consultabant. Erat unum iter, Ilerdam si
reverti vellent, alterum, si Tarraconem peterent. Haec
consiliantibus eis nuntiantur aquatores ab equitatu premi 30
3 nostro. Qua re cognita crebras stationes disponunt equitum
3 decederent ^AS : recederent cctt. 12 aniilteret ;-: mitteret
X cur vulnerari . . . milites oni. T 23 montibus] in
inontibus E
DE BELLO CIVILI LIB. I
et cohortium alariarum legionariasque intericiunt cohortis
vallumque ex castris ad aquam ducere incipiunt, ut intra
munitionem et sine timore et sine stationibus aquari pos-
sent. Id opus inter se Petreius atque Afranius partiuntur 4
6 ipsique perficiendi operis causa longius progrediuntur.
Quorum discessu liberam nacti milites colloquiorum 74
facultatem vulgo procedunt et quem quisque in castris
notum aut municipem habebat conquirit atque evocat.
Primum agunt gratias omnes omnibus, quod sibi perterritis 2
10 pridie pepercissent : eorum se beneficio vivere. Deinde
imperatoris fidem quaerunt, rectene se illi sint commissuri,
et quod non ab initio fecerint armaque quod cum hominibus
necessariis et consanguineis contulerint queruntur. His 3
provocati sermonibus fidem ab imperatore de Petrei atque
15 Afrani vita petunt, ne quod in se scelus concepisse neu suos
prodidisse videantur. Quibus confirmatis rebus se statim
signa translaturos confirmant legatosque de pace primorum
ordinum centuriones ad Caesarem mittunt. Interim alii 4
suos in castra invitandi causa adducunt, alii ab suis abdu-
20 cuntur, adeo ut una castra iam facta ex binis viderentur ;
compluresque tribuni militum et centuriones ad Caesarem
veniunt seque ei commendant. Idem hoc fit a principibus 5
Hispaniae quos illi evocaverant et secum in castris habe-
bant obsidum loco. Hi suos notos hospitesque quaerebant,
25 per quem quisque eorum aditum commendationis haberet
ad Caesarem. Afrani etiam filius adulescens de sua ac 6
parentis sui salute cum Caesare per Sulpicium legatum
agebat. Erant plena laetitia et gratulatione omnia eorum 7
qui tanta pericula vitasse et eorum qui sine vulnere tantas
30 res confecisse videbantur, magnumque fructum suae pri-
3 et sine L' : ut sine T: sine D'V 10 Deinde imperatoris
fidem] Dein de imperatoris fide Ciacconins 12 que Ondcndorp :
q U {in tnarg.) : •]• DL : id est E : enT L' : oni. FT' quod
D' L' : qui T: oni. V 14 provocati D'T: provocatis L'V 18
Interim . . . adducunt oni. D' 21 ct Ao : oni, X
C. IVLI CAESARIS
stinae lenitatis omnium iudicio Caesar ferebat consiliumciue
eius a cunctis probabatur.
75 Quibus rebus nuntiatis Afranius ab instituto opere discedit
seque in castra recipit, sic paratus, ut videbatur, ut, qui-
cumque accidisset casus, hunc quieto et aequo animo ferret. 5
2 Petreius vero non deserit sese. Armat familiam ; cum hac
et praetoria cohorte caetratorum barbarisque equitibus
paucis, beneficiariis suis, quos suae custodiae causa habere
consuerat, improviso ad vallum advolat, colloquia militum
interrumpit, nostros repellit a castris, quos deprehendit lo
3 interficit. Reliqui coeunt inter se et repentino periculo
exterriti sinistras sagis involvunt gladiosque destringunt
atque ita se a caetratis equitibusque defendunt castrorum
propinquitate confisi seque in castra recipiunt et ab eis
cohortibus quae erant in statione ad portas defenduntur. 25
76 Quibus rebus confectis flens Petreius manipulos circumit
militesque appellat, neu se neu Pompeium absentem
imperatorem suum adversariis ad supplicium tradant
2 obsecrat. Fit celeriter concursus in praetorium. Postulat
ut iurent omnes se exercitum ducesque non deserturos 20
neque prodituros neque sibi separatim a reUquis consiHum
3 capturos. Princeps in haec verba iurat ipse ; idem ius
iurandum adigit Afranium ; subsequuntur tribuni miHtum
centurionesque ; centuriatim producti milites idem iurant.
4 Edicunt, penes quem quisque sit Caesaris miles, ut producat : 25
productos palam in praetorio interficiunt. Sed plerosque
ei qui receperant celant noctuque per vallum emittunt.
5 Sic terror oblatus a ducibus, crudelitas in supplicio, nova
religio iuris iurandi spem praesentis deditionis sustuHt
mentisque miHtum convertit et rem ad pristinam beHi 30
rationem redegit.
77 Caesar qui miHtes adversariorum in castra per tempus
19 Postulat D^ : postulant X 28 terror oblatus Aldtis : terror
ablatus D' : tcrrore oblato /3 32 qui post adversariorum L'
DE BELLO CIVILI LIB. I
colloqui venerant summa diligentia conquiri et remitti iubet.
Sed ex numero tribunorum militum centurionumque non ^
nulli sua voluntate apud eum remanserunt. Quos ille
postea magno in honore habuit ; centuriones in priores
5 ordines, equites Romanos in tribunicium restituit honorem.
Premebantur Afraniani pabulatione, aquabantur aegre. 78
Frumenti copiam legionarii non nuUam habebant^ quod
dierum xxii ab Ilerda frumentum iussi erant efferre, caetrati
auxiliaresque nuUam, quorum erant et facultates ad paran-
10 dum exiguae et corpora insueta ad onera portanda. Itaque 2
magnus eorum cotidie numerus ad Caesarem perfugiebat.
In his erat angustiis res. Sed ex propositis consiliis duobus
expHcitius videbatur Ilerdam reverti, quod ibi paulum
frumenti rehquerant. Ibi se reliquum consilium explica-
15 turos confidebant. Tarraco aberat longius ; quo spatio 3
pkiris rem posse casus recipere intellegebant. Hoc probato
consilio ex castris proficiscuntur. Caesar equitatu praemisso 4
qui novissimum agmen carperet atque impediret ipse cum
legionibus subsequitur. NuUum intercedebat tempus quin
20 extremi cum equitibus proeHarentur.
Genus erat hoc pugnae. Expeditae cohortes novissimum 79
agmen claudebant pluresque in locis campestribus subsiste-
bant. Si mons erat ascendendus, facile ipsa loci natura 2
periculum repeUebat, quod ex locis superioribus qui ante-
25 cesserant suos ascendentis protegebant ; cum vaUis aut 3
locus decHvis suberat neque ei qui antecesserant morantibus
opem ferre poterant, equites vero ex loco superiore in
aversos tela coiciebant, tum magno erat in periculo res.
ReHnquebatur ut, cum eiusmodi locis esset appropinqua- 4
4 in priores ordines Ciacconius : amplioris ordinis D' : ampliores
ordines /S 7 non nullam Gtypliius : non nulli X 8 xxii
coM. : VIII von Golcr 9 parandum r : prandium X 22 plu-
risque pauci . . . sustinebant Kiihlcr 28 aversos Aldits ncpos:
adversos X 2g Relinquebatur CcUarius : rei inquirebatur (ut
r. i. D') X
C. IVLI CAESARIS
tum, legionum signa consistere iuberent magnoque impetu
equitatum repellerent, eo summoto repente incitati cursu
sese in valles universi demitterent atcjue ita transgressi rursus
5 in locis superioribus consisterent. Nam tantum ab ecjuitum
suorum auxiliis aberant, quorum numerum habebant nia- 5
gnum, ut eos superioribus perterritos proeliis in medium
reciperent agmen ultroque eos tuerentur ; quorum nulli
ex itinere excedere licebat quin ab equitatu Caesaris exci-
peretur.
80 Tali dum pugnatur modo, lente atque paulatim proceditur 10
crebroque ut sint auxilio suis subsistunt ; ut tum accidit.
2 Milia enim progressi iiii vehementiusque peragitati ab equi-
tatu montem excelsum capiunt ibique una fronte contra
hostem castra muniunt neque iumentis onera deponunt.
3 Ubi Caesaris castra posita tabernaculaque constituta et 15
dimissos equites pabulandi causa animum adverterunt, sese
subito proripiunt hora circiter sexta eiusdem diei et spem
nacti morae discessu nostrorum equitum iter facere in-
4 cipiunt. Qua re animum adversa Caesar refectis legionibus
subsequitur, praesidio impedimentis paucas cohortis relin- 20
quit ; hora x. subsequi pabulatores equitesque revocari
iubet. Celeriter equitatus ad cotidianum itineris officium
5 revertitur. Pugnatur acriter ad novissimum agmen, adeo ut
paene terga convertant, compluresque milites, etiam non
nulli centuriones, interficiuntur. Instabat agmen Caesaris 25
atque universum imminebat.
81 Tum vero neque ad explorandum idoneum locum castris
neque ad progrediendum data facultate consistunt neces-
sario et procul ab aqua et natura iniquo loco castra ponunt.
2 Sed isdem de causis Caesar quae supra sunt demonstratae 30
proelio non lacessit ; ex eo die tabernacula statui passus
2 equitatum /3 : equitu v\ D' 3 demitterent Vascosanus;
dimitterent X 19 refectis Hoffinaiin : relictis X 31 proelio
F: plio D'UT' : impli Z' : apli' L- ex D' : et d
DE BELLO CIVILI LIB. I
non est, quo paratiores essent ad insequendum omnes, sive
noctu sive interdiu erumperent. Illi animadverso vitio 3
castrorum tota nocte munitiones proferunt castraque castris
convertunt. Hoc idem postero die a prima luce faciunt
5 totumque in ea re diem consumunt. Sed quantum opere 4
processerant et castra protulerant, tanto aberant ab aqua
longius, et praesenti malo aliis malis remedia dabantur.
Prima nocte aquandi causa nemo egreditur ex castris ; 5
proximo die praesidio in castris relicto universas ad aquam
10 copias educunt, pabulatum emittitur nemo. His eos sup- 6
pliciis male haberi Caesar et necessariam subire deditionem
quam proelio decertare malebat. Conatur tamen eos vallo
fossaque circummunire, ut quam maxime repentinas eorum
eruptiones demoretur ; quo necessario descensuros existi-
15 mabat. Illi et inopia pabuli adducti et quo essent ad id 7
expeditiores omnia sarcinaria iumenta interfici iubent.
In his operibus consiliisque biduum consumitur ; tertio 82
die magna iam pars operis Caesaris processerat. lUi im-
pediendae reUquae munitionis causa hora circiter viiii. signo
10 dato legiones educunt aciemque sub castris instruunt.
Caesar ab opere legiones revocat, equitatum omnem con- 2
venire iubet, aciem instruit ; contra opinionem enim miU-
tum famamque omnium videri proeUum defugisse magnum
detrimentum adferebat. Sed eisdem de causis quae sunt 3
25 cognitae quominus dimicare veUet movebatur atque hoc
etiam magis, quod spati brevitas etiam in fugam coniectis
adversariis non muUum ad summam victoriae iuvare po-
terat. Non enim ampUus pedum miUbus duobus ab castris 4
castra distabant. Hinc duas partis acies occupabant duae ;
4 convertunt /3 : convenerunt D' 10 suppliciis \ : supplices X
a
17 tertio L'7": tertia Z)' : •iii- V 19 reliquae Fbrc/t/tamiiier: rei-
que rei quae /3 : rei D' causa D' : causa fiebat L' : fiebat
causa T' 20 educunt Aldtts : ducunt X 23 proelium de-
fugisse Hotomanmts : proelio difi"ugisse X
C. IVLI CAESARIS
tertia vacabat ad incursum at(iue impetum militum relicta.
5 Si proelium committeretur, propinquitas castrorum celerem
superatis ex fuga receptum clabat. Hac de causa constitu-
erat signa inferentibus resistere, prior proelio non lacessere.
83 Acies erat Afraniana duplex legionum v, tertium in sub- 5
2 sidiis locum alariae cohortes obtinebant ; Caesaris triplex,
sed primam aciem quaternae cohortes ex v legionibus tene-
bant, has subsidiariae ternae et rursus ahae totidem suae
cuiusque legionis subsequebantur ; sagittarii funditoresque
3 media continebantur acie, equitatus latera cingebat. Tali 10
instructa acie tenere uterque propositum videbatur : Caesar,
nisi coactus proelium non committere, ille, ut opera Cae-
saris impediret. Producitur tamen res aciesque ad solis
occasum continentur ; inde utrique in castra discedunt.
4 Postero die munitiones institutas Caesar parat perficere ; 15
illi vadum fiuminis Sicoris temptare, .si transire possent.
5 Qua re animadversa Caesar Germanos levis armaturae equi-
tumque partem flumen traicit crebrasque in ripis custodias
disponit.
84 Tandem omnibus rebus obsessi, quartum iam diem sine 20
pabulo retentis iumentis, aquae, lignorum, frumenti inopia
colloquium petunt et id, si fieri possit, semoto a miHtibus
2 loco. Ubi id a Caesare negatum et, palam si colloqui vel-
lent, concessum est, datur obsidis loco Caesari filius Afrani.
3 Venitur in eum locum quem Caesar delegit. Audiente 25
utroque exercitu loquitur Afranius : non esse aut ipsis aut
miUtibus suscensendum, quod fidem erga imperatorem
4 suum Cn. Pompeium conservare voluerint. Sed satis iam
fecisse officio satisque supplici tuHsse perpessos omnium
rerum inopiam ; nunc vero paene ut feras circummunitos 30
4 resisterer: desistere^ 5 tertium Cm to;?;'hs : terlia ^Y 12
nisi coactus proelium non (non o;;;. DT'") committere DU'T' : nisi
coactis proelium non committeret L : ut nisi coactus proelium non
committeret ;- 28 voluerint A^: voluerunt X 30 feras
Vossins : feminas X
DE BELLO CIVILI LIB. I
prohiberi aqua, prohiberi ingressu, neque corpore dolorem
neque animo ignominiam ferre posse. Itaque se victos 5
confiteri ; orare atque obsecrare, si qui locus misericordiae
rehnquatur, ne ad ultimum supplicium progredi necesse
5 habeat. Haec quam potest demississime et subiectissime
exponit.
Ad ea Caesar respondit : nulli omnium has partis vel 85
querimoniae vel miserationis minus convenisse. ReHquos 2
enim omnis officium suum praestitisse : se^ qui etiam bona
locondicione et loco et tempore aequo confligere noluerit, ut
quam integerrima essent ad pacem omnia ; exercitum suum,
qui iniuria etiam accepta suisque interfectis quos in sua
potestate habuerit conservarit et texerit ; illius denique
exercitus milites, qui per se de concilianda pace egerint,
15 qua in re omnium suorum vitae consulendum putarint. Sic 3
omnium ordinum partis in misericordia constitisse, ipsos
duces a pace abhorruisse ; eos neque colloqui neque in-
dutiarum iura servasse et homines imperitos et per col-
loquium deceptos crudelissime interfecisse. Accidisse igitur 4
20 his, quod plerumque hominibus nimia pertinacia atque
arrogantia accidere soleat, uti eo recurrant et id cupidissime
petant quod paulo ante contempserint. Neque nunc se 5
illorum humilitate neque aliqua temporis opportunitate
postulare quibus rebus opes augeantur suae ; sed eos exer-
25 citus, quos contra se multos iam annos aluerint, velle
dimitti. Neque enim vi legiones alia de causa missas in 6
Hispaniam septimamque ibi conscriptam neque tot tantas-
que classis paratas neque summissos duces rei militaris
peritos. Nihil horum ad pacandas Hispanias, nihil ad 7
30 usum provinciae provisum quae propter diuturnitatem pacis
nullum auxilium desiderarit. Omnia haec iam pridem con- 8
5 habeat D'V : habeant T' 9 se acid. Aldits 10 noluerit
D : noluerint li 20 hominibus D' : hominum /3 21 soleat y3 :
solet D' 23 humihtate Aldus : humanitate X 29 horum L' :
quorum D'T
C. IVLI CAESARIS
tra se parari ; in se novi generis imperia constitui, ut idem
ad portas urbanis praesideat rebus et duas bellicosissimas
9 provincias absens tot annos obtineat ; in se iura magistra-
tuum commutari, ne ex praetura et consulatu, ut semper,
sed per paucos probati et electi in provincias mittantur ; in 5
se aetatis excusationem nihil valere, quod superioribus bellis
10 probati ad obtinendos exercitus evocentur; in se uno non
servari quod sit omnibus datum semper imperatoribus, ut
rebus feliciter gestis aut cum honore aliquo aut certe sine
ignominia domum revertantur exercitumque dimittant. lo
1 1 Quae tamen omnia et se tulisse patienter et esse laturum ;
neque nunc id agere ut ab ilUs abductum exercitum teneat
ipse, quod tamen sibi difficile non sit, sed ne illi habeant
12 quo contra se uti possint. Proinde, ut esset dictum, pro-
vinciis excederent exercitumque dimitterent ; si id sit fa- 15
ctum, se nociturum nemini. Hanc unam atque extremam
esse pacis condicionem.
86 Id vero militibus fuit pergratum et iucundum, ut ex ipsa
significatione cognosci potuit, ut, qui aUquid iusti incom-
modi exspectavissent, ultro praemium missionis ferrent. 20
2 Nam cum de loco et de tempore eius rei controversia in-
ferretur, et voce et manibus universi ex vallo, ubi consti-
terant, significare coeperunt, ut statim dimitterentur, neque
omni interposita fide firmum esse posse, si in aliud tempus
?t differretur. Paucis cum esset in utramque partem verbis 25
disputatum, res huc deducitur ut ei qui habeant domiciUum
aut possessionem in Hispania statim, reliqui ad Varum
4 flumen dimittantur ; ne quid eis noceatur neu quis invitus
sacramentum dicere cogatur a Caesare cavetur.
2 urbanis praesideat Aldus : urbanis praesidia (praesidiat LV $ :
urbanu praesidia D' 3 annos D'L' : annis T' 4 ut /3 :
8c D' 5 sed Aldus: sit D'L' : fit T 6 quod X : quin
fuerit
Jnrin 15 si id sit Aldus : sed si id sit (id sit V) X 19
iusti T' : victi ccti. 28 quid] qui Z.' : cui L cotr. 29 sacra-
mentum T' : sacramento rf//.
DE BELLO CIVILI LIB. I
Caesar ex eo tempore, dum ad flumen Varum veniatur, 87
se frumentum daturum pollicetur. Addit etiam ut, quod
quisque eorum in bello amiserit, quae sint penes milites
suos eis qui amiserint restituatur ; militibus aequa facta
5 aestimatione pecuniam pro his rebus dissolvit. Quascum- 2
que postea controversias inter se milites habuerunt, sua
sponte ad Caesarem in ius adierunt. Petreius atque 3
Afranius cum stipendium ab legionibus paene seditione
facta flagitarentur, cuius ilU diem nondum venisse dice-
10 rent, Caesar ut cognosceret postulatum est, eoque utrique
quod statuit contenti fuerunt. Parte circiter tertia exercitus 4
eo biduo dimissa duas legiones suas antecedere, reUquas
subsequi iussit, ut non longo inter se spatio castra facerent,
eique negotio Q. Fufium Calenum legatum praeficit. Hoc 5
15 eius praescripto ex Hispania ad Varum flumen est iter fa-
ctuni atque ibi reHqua pars exercitus dimissa est.
2 quod Nipperdcy : quid X 4 amiserint l': amiserant ceii.
restituatur Aldns : restituat X 7 in ius Gtiilielinus : intus X 9
flagitarentur Aldus : flagitaretur X 10 est om. D'
CAES. B.C.
C IVLI CAESARIS
COMMENTARIORVM
DE BELLO CIVILI
LIBER SECVNDVS
DuM haec in Hispania geruntur, C. Trebonius legatus, i
qui ad oppugnationem Massiliae relictus erat, duabus ex
partibus aggerem, vineas turrisque ad oppidum agere insti-
tuit. Una erat proxima portui navalibusque, altera ad 2
5 portam, qua est aditus ex Gallia atque Hispania, ad id
mare quod adiacet ad ostium Rhodani. MassiUa enim 3
fere tribus ex oppidi partibus mari alluitur ; rehqua quarta
est quae aditum habeat ab terra. Huius quoque spati pars
ea quae ad arcem pertinet loci natura et valle altissima
10 munita longam et difficilem habet oppugnationem. Ad ea 4
perficienda opera C. Trebonius magnam iumentorum atque
hominum multitudinem ex omni provincia vocat ; vimina
materiamque comportari iubet. Quibus comparatis rebus
aggerem in altitudinem pedum lxxx exstruit.
15 Sed tanti erant antiquitus in oppido omnium reruni ad 2
bellum apparatus tantaque multitudo tormentorum ut eorum
vim nullae contextae viminibus vineae sustinere possent.
Asseres enim pedum xii cuspidibus praefixi atque hi 2
maximis baUistis missi per iiii ordines cratium in terram
5 portam Jityin : parte X ad Galliam atque Hispaniam D'
6 adiacet Nippet-dey : adigit X 8 habet L^ ad terram D'
18 atque hi maximis oiti. L 19 terra t-
4*
C. IVLI CAESARIS
3 defigcbantur. Itaque pedalibus lignis coniunctis inter se
porticus integebantur atque hac agger inter manus pro-
4 ferebatur. Antecedebat testudo pedum lx aequandi loci
causa facta item ex fortissimis lignis, convoluta omnibus
5 rebus quibus ignis iactus et lapides defendi possent. Sed 5
magnitudo operum, altitudo muri atque turrium, multitudo
6 tormentorum omnem administrationem tardabat. Crebrae
etiam per Albicos eruptiones fiebant ex oppido ignesque
aggeri et turribus inferebantur ; quae facile nostri milites
repellebant magnisque ultro inlatis detrimentis eos qui 10
eruptionem fecerant in oppidum reiciebant.
3 Interim L. Nasidius ab Cn. Pompeio cum classe navium
XVI, in quibus paucae erant aeratae, L. Domitio Massiliensi-
busque subsidio missus freto Siciliae imprudente atque
2 inopinante Curione pervehitur appulsisque Messanam navi- 15
bus atque inde propter repentinum terrorem principum ac
3 senatus fuga facta ex navalibus eorum navem deducit. Hac
adiuncta ad reliquas navis cursum Massiliam versus perficit
praemissaque clam navicula Domitium Massiliensisque de
suo adventu certiores facit eosque magnopere hortatur, ut 20
rursus cum Bruti classe additis suis auxiliis confligant.
4 Massilienses post superius incommodum veteres ad
eundem numerum ex navalibus productas navis refecerant
summaque industria armaverant — remigum, gubernatorum
2 magna copia suppetebat— piscatoriasque adiecerant atque 25
contexerant, ut essent ab ictu telorum remiges tuti ; has
3 sagittariis tormentisque compleverunt. Tali modo instructa
classe omnium seniorum, matrum familiae, virginum pre-
cibus et fletu excitati, extremo tempore civitati subvenirent,
non minore animo ac fiducia quam ante dimicaverant navis 30
4 conscendunt. Communi enim fit vitio naturae ut invisi-
7 crebro Z)' 8 etiam Nipperdcy: tamen X 17 navem
codd. Petav. et Norvic. {ctiatii cod. Scalig. tcste Hoffmanti) : om. X:
unam Z,'' 31 invisitatis ^/^^r/j»^ : invisis latitatis .Af
DE BELLO CIVILI LIB. II
tatis atque incognitis rebus magis confidamus vehementius-
que exterreamur ; ut tum accidit. Adventus enim L. Nasidi
summa spe et voluntate civitatem compleverat. Nacti 5
idoneum ventum ex portu exeunt et Tauroenta, quod est
5 castellum Massiliensium, ad Nasidium perveniunt ibique
navis expediunt rursusque se ad confligendum animo con-
firmant et consilia communicant. Dextra pars attribuitur
Massiliensibus, sinistra Nasidio.
Eodem Brutus contendit aucto navium numero. Nam 5
lo ad eas quae factae erant Arelate per Caesarem captivae
Massiliensium accesserant sex. Has superioribus diebus
refecerat atque omnibus rebus instruxerat. Itaque suos 2
cohortatus, quos integros superavissent, ut victos contem-
nerent, plenus spei bonae atque animi adversus eos pro-
15 ficiscitur. Facile erat ex castris C. Treboni atque omnibus 3
superioribus locis prospicere in urbem, ut omnis iuventus
quae in oppido remanserat omnesque superioris aetatis cum
liberis atque uxoribus t publicis custodiisque t aut muro
ad caelum manus tenderent aut templa deorum immor-
20 talium adirent et ante simulacra proiecti victoriam ab dis
exposcerent. Neque erat quisquam omnium quin in eius 4
diei casu suarum omnium fortunarum eventum consistere
existimaret. Nam et honesti ex iuventute et cuiusque 3
aetatis ampHssimi nominatim evocati atque obsecrati navis
25 conscenderant, ut, si quid adversi accidisset, ne ad conandum
quidem sibi quicquam reliqui fore viderent ; si superavis-
sent, vel domesticis opibus vel externis auxiliis de salute
urbis confiderent.
Commisso proelio Massiliensibus res nulla ad virtutem 6
30 defuit ; sed memores eorum praeceptorum quae paulo ante
ab suis acceperant hoc animo decertabant ut nullum aliud
tempus ad conandum habituri viderentur et, quibus in
I incognitis rebus magis : inlatis cognitis magis rebiis D' 18
custodiisq. L'T: custodiis quae Z)'F : ^os/ publicis ac/d. \oc'\% Biiecheler :
publicis custodiis anie in oppido Hoffmann
C. IVLI CAESARIS
pugna vitae periculum accideret, non ita multo se reliquorum
civium fatum antecedere existimarent, quibus urbe capta
2 eadem esset belli fortuna patienda. Diductisque nostris
paulatim navibus et artificio gubernatorum et mobilitati
navium locus dabatur et si quando nostri facultatem nacti 5
ferreis manibus iniectis navem religaverant, undique suis
3 laborantibus succurrebant. Neque vero coniuncti Albicis
comminus pugnando deficiebant neque multum cedebant
virtute nostris. Simul ex minoribus navibus magna vis
eminus missa telorum multa nostris de improviso impru- lo
4 dentibus atque impeditis vulnera inferebant. Conspicatae-
que naves triremes duae navem U. Bruti, quae ex insigni
facile agnosci poterat, duabus ex partibus sese in eam
incitaverant. Sed tantum re provisa Brutus celeritate navis
5 enisus est ut parvo momento antecederet. Illae adeo 15
graviter inter se incitatae conflixerunt ut vehementissime
utraque ex concursu laborarent, altera vero praefracto rostro
tota collabefieret. Qua re animadversa quae proximae ei
loco ex Bruti classe naves erant in eas impeditas impetum
faciunt celeriterque ambas deprimunt. 20
7 Sed Nasidianae naves nullo usui fuerunt celeriterque
pugna excesserunt ; non enim has aut conspectus patriae
aut propinquorum praecepta ad extremum vitae periculum
2 adire cogebant. Itaque ex eo numero navium nulla de-
siderata est ; ex MassiHensium classe v sunt depressae, iiii 25
captae, una cum Nasidianis profugit quae omnes citeriorem
3 Hispaniam petiverunt. At ex reliquis una praemissa Mas-
siliam huius nunti perferendi gratia cum iam appropinquaret
urbi, omnis sese multitudo ad cognoscendum effudit et re
I accideret E : accidere D : acciderat /3 4 et ante artificio
0111. D' et aiife mobilitati add. L' 6 navim T' 7
vero . . . 8 neque oni. D' Albicis X : Albici Heller 8 pngnando
T' : pugna L' : add. inferebat Vascosaiiits 12 navem] navim T'
insigni AS : \%x\\ cett. 14 tanta /)' 15 enisus] usus £)' 21
-Sed codd. : Sedecim Hoffinaiiii nulli L
DE BELLO CIVILI LIB. II
cognita tantus luctus excepit ut urbs ab hostibus capta
eodem vestigio videretur. Massilienses tamen nihilo setius 4
ad defensionem urbis reUqua apparare coeperunt.
Est animadversum ab legionariis qui dextram partem 8
5 operis administrabant ex crebris hostium eruptionibus magno
sibi esse praesidio posse, si ibi pro castello ac receptaculo
turrim ex latere sub muro fecissent. Quam primo ad re-
pentinos incursus humilem parvamque fecerunt. Huc se 2
referebant; hinc, si qua maior oppresserat vis, propugna-
10 bant ; hinc ad repellendum et prosequendum hostem pro-
currebant. Patebat haec quoquo versus pedes xxx, sed
parietum crassitudo pedes v. Postea vero, ut est rerum 3
omnium magister usus, hominum adhibita sollertia inventum
est magno esse usui posse, si haec esset in altitudinem
15 turris elata. Id hac ratione perfectum est.
Ubi turris altitudo perducta est ad contabulationem, eam 9
in parietes instruxerunt ita ut capita tignorum extrema
parietum structura tegerentur, ne quid emineret ubi ignis
hostium adhaeresceret. Hanc insuper contignationem, 2
20 quantum tectum plutei ac vinearum passum est, latericulo
astruxerunt supraque eum locum 11 tigna transversa iniece-
runt non longe ab extremis parietibus, quibus suspenderent
eam contignationem quae turri tegimento esset futura,
supraque ea tigna derecto transversas trabes iniecerunt
25 easque axibus religaverunt. Has trabes paulo longiores 3
atque eminentiores quam extremi parietes erant effecerunt,
ut esset ubi tegimenta praependere possent ad defendendos
ictus ac repellendos, cum intra eam contignationem parietes
exstruerentur ; eamque contabulationem summam lateribus 4
3 defensionem T: defensiones ff//. 6 ibi T' : oni. ceit. ir
quoquo D' : quoq; L' : quaq; Z,^ : om. T 16 Ubi Oiidendorp
{U' teste Kiihhr) : ibi X teste Holder contabulationem, eam
Aldns: contabulationis causa A' 21 11 DU'T: dno EV : oni. L
22 non L- : ut non X 24 derecto D'T: derecta U' : directo L
25 easque cod. Ctiiac. : eaque X 28 intra eam Vascosanns : inter
ea D' : interea /3 : intra Z,^ : infra eam Ettssner
C. IVLI CAESARIS
lutoque constraverunt, ne quid ignis hostium nocere posset,
ccntoncsque insuper iniecerunt, ne aut tela tormentis niissa
tabulationem perfringerent aut saxa ex catapultis latericium
5 cliscuterent. Storias autem ex funibus ancorariis iii in
longitudinem parietum turris latas iiii pedes fecerunt 5
easque ex tribus partibus, quae ad hostis vergebant,
eminentibus trabibus circum turrim praependentis religa-
verunt ; quod unum genus tegimenti aliis locis erant experti
6 nullo telo neque tormento traici posse. Ubi vero ca pars
turris quae erat perfecta tecta atque munita est ab omni lo
ictu hostium, pluteos ad alia opera abduxerunt ; turris
tectum per se ipsum pressionibus ex contignatione prima
7 suspendere ac tollere coeperunt. Ubi quantum storiarum
demissio patiebatur, tantum elevarant, intra haec tegimenta
abditi atque muniti parietes lateribus exstruebant rursusque 15
alia pressione ad aedificandum sibi locum expediebant.
8 Ubi tempus alterius contabulationis videbatur, tigna item
ut primo tecta extremis lateribus instruebant exque ea
contignatione rursus sunimam contabulationem storiasque
9 elevabant. Ita tuto ac sine ullo vubiere ac periculo sex 20
tabulata exstruxerunt fenestrasque quibus in locis visum
est ad tormenta mittenda in struendo reliquerunt.
10 Ubi ex ea turri quae circum essent opera tueri se posse
sunt confisi musculum pedes lx longum ex materia bipedali
quem a turri latericia ad hostium turrim murumque per- 25
ducerent facere instituerunt ; cuius muscuH haec erat forma.
2 Duae primum trabes in solo aeque longae distantes inter se
pedes iiii collocantur inque eis columellae pedum in
3 altitudinem v defiguntur. Has inter se capreolis molli
fastigio coniungunt, ubi tigna quae musculi tegendi causa 3°
7 turrim T' : turrem cett. 12 pressionibus T : pre(prae Z>)nsioni-
bus Z>'Z,' 14 elevarant iirm^fr: elevabant ^ 16 pressione
Lipsitts: pre(praee Z))nsione -r^ 25 quemr:quae^ turrim]
turrT T' : turrem D' L' 27 aeque longae T: aeque longe L'V:
aequa lege D'
DE BELLO CIVILI LIB. II
ponant coUocentur. Eo super tigna bipedalia iniciunt eaque
laminis clavisque religant. Ad extremum musculi tectum 4
trabesque extremas quadratas regulas iiii patentis digitos
defigunt quae lateres qui super musculo struantur contineant.
5 Ita fastigato atque ordinatim structo, ut trabes erant in 5
capreolis collocatae, lateribus lutoque musculus, ut ab igni
qui ex muro iaceretur tutus esset, contegitur. Super lateres 6
coria inducuntur, ne canalibus aqua immissa lateres diluere
posset. Coria autem ne rursus igni ac lapidibus corrum-
10 pantur, centonibus conteguntur. Hoc opus omne tectum 7
vineis ad ipsam turrim perficiunt subitoque inopinantibus
hostibus [machinatione navali] phalangis subiectis ad turrim
hostium admovent, ut aedificio iungatur.
Quo malo perterriti subito oppidani saxa quam maxima n
15 possunt vectibus promovent praecipitataque muro in mu-
sculum devolvunt. Ictum firmitas materiae sustinet et
quidquid incidit fastigio musculi elabitur. Id ubi vident, 2
mutant consihum ; cupas taeda ac pice refertas incendunt
easque de muro in musculum devolvunt. Involutae
20 labuntur, delapsae ab lateribus longuriis furcisque ab opere
removentur. Interim sub musculo miHtes vectibus infima 3
saxa turris hostium quibus fundamenta continebantur con-
vellunt. Musculus ex turri latericia a nostris telis tormen-
tisque defenditur ; hostes ex muro ac turribus summoventur ;
25 non datur Ubera muri defendendi facultas. Compluribus 4
iam lapidibus ex illa quae suberat turri subductis repentina
ruina pars eius turris concidit, pars reliqua consequens
procumbebat, cum hostes urbis direptione perterriti inermes
cum infulis se porta foras universi proripiunt, ad legatos
30 atque exercitum suppHces manus tendunt.
2 tectum trabesque] tectique trabes T' 4 musculo Maimtiits : mu-
sculos X 5 posf trabes ndd. quae D' 6 lateribus i' L") lutoque
Ahlits : in lateribus luto A' 11 iurrl ET' : iwrr em DL' 12
machinationc navali dcl. Pattl : machinatione navah phalangis o)ii. V
iii lacuiia septein litteianim turrim ET' : turre DL' 17
elabitur] delabitur L
C. IVLI CAESARIS
12 Qua nova re oblata omnis administratio belli consistit
militesque aversi a proelio ad studium audiendi et cof,mo-
2 scendi feruntur. Ubi hostes ad legatos exercitumque
pervenerunt, universi se ad pedes proiciunt ; orant ut
3 adventus Caesaris exspectetur. Captam suam urbem videre, 5
opera perfecta, turrim subrutam ; itaque ab defensione
desistere. Nullam exoriri moram posse quominus, cum
venisset, si imperata non facerent ad nutum, e vestigio
4 diriperentur. Docent, si omnino turris concidisset, non
posse milites contineri quin spe praedae in urbem irrum- 10
perent urbemque delerent. Haec atque eiusdem generis
complura ut ab hominibus doctis magna cum misericordia
fietuque pronuntiantur.
13 Quibus rebus commoti legati milites ex opere deducunt,
oppugnatione desistunt ; operibus custodias relinquunt. 15
2 Indutiarum quodam genere misericordia facto adventus
Caesaris exspectatur. NuUum ex muro, nullum a nostris
mittitur telum ; ut re confecta omnes curam et diHgentiam
3 remittunt. Caesar enim per Htteras Trebonio magnopere
mandaverat, ne per vim oppidum expugnari pateretur, ne 20
gravius permoti milites et defectionis odio et contemptione
4 sui et diutino labore omnis puberes interficerent ; quod se
facturos minabantur aegreque tunc sunt retenti quin oppi-
dum irrumperent, graviterque eam rem tulerunt, quod
stetisse per Trebonium quominus oppido potirentur 25
videbatur.
14 At hostes sine fide tempus atque occasionem fraudis ac
doli quaerunt interiectisque aliquot diebus, nostris languen-
tibus atque animo remissis, subito meridiano tempore, cum
ahus discessisset, alius ex diutino labore in ipsis operibus 30
quieti se dedisset, arma vero omnia reposita contectaque
essent, portis foras erumpunt, secundo magnoque vento
6 turrim T : turrem rr//. 14 deducunt Z>' : diducunt /3 21
contemptione E corr. : contentione X 32 foras erumpunt
Siepliaints : se fser D) foras rumpunt X
DE BELLO CIVILI LIB. II
ignem operibus inferunt. Hunc sic distulit ventus uti uno 2
tempore agger, plutei, testudo, turris, tormenta flammam
conciperent et prius haec omnia consumerentur quam
quem ad modum accidisset animadverti posset. Nostri 3
5 repentina fortuna permoti arma quae possunt arripiunt,
alii ex castris sese incitant. Fit in hostis impetus eorum,
sed de muro sagittis tormentisque fugientis persequi prohi-
bentur. IIH sub murum se recipiunt ibique musculum 4
turrimque latericiam libere incendunt. Ita multorum
10 mensum labor hostium perfidia et vi tempestatis puncto
temporis interiit. Temptaverunt hoc idem Massihenses 5
postero die. Eandem nacti tempestatem maiore cum
fiducia ad alteram turrim aggeremque eruptione pugnave-
runt multumque ignem intulerunt. Sed ut superioris 6
15 temporis contentionem nostri omnem remiserant, ita proximi
diei casu admoniti omnia ad defensionem paraverant.
Itaque multis interfectis reliquos infecta re in oppidum
reppulerunt.
Trebonius ea quae sunt amissa multo maiore militum 15
20 studio administrare et reficere instituit. Nam ubi tantos
suos labores et apparatus male cecidisse viderunt indutiisque
per scelus violatis suam virtutem irrisui fore perdoluerunt,
quod unde agger omnino comportari posset nihil erat
reliquum omnibus arboribus longe lateque in finibus
25 Massiliensium excisis et convectis, aggerem novi generis
atque inauditum ex latericiis duobus muris senum pedum
crassitudine atque eorum murorum contignatione facere
instituerunt aequa fere latitudine atque ille congesticius
ex materia fuerat agger. Ubi aut spatium inter muros aut 2
30 imbeciUitas materiae postulare videretur, pilae interponuntur,
traversaria tigna iniciuntur quae firmamento esse possint,
7 de add. Hoffniann 10 mensum DL' : mensiiim ET^L^ 13
tiirrim T' : turrem cett. 15 contentionem T'E'L" : contem-
ptionem D'L' 27 contignatione Nipperdey : contignatione A'
C. n'LI CAESARIS
et quidquid est contignatum cratibus consternitur, crates
3 luto integuntur. Sub tecto miles dextra ac sinistra muro
tectus, adversus plutei obiectu, operi quaecumque sunt usui
4 sine periculo supportat. Celeriter res administratur ;
diuturni laboris detrimentum sollertia et virtute militum 5
brevi reconciliatur. Portae quibus locis videtur eruptionis
causa in muro relinquuntur.
16 Quod ubi hostes viderunt ea quae diu longoque spatio
refici non posse sperassent paucorum dierum opera et labore
ita refecta ut nullus perfidiae neque eruptioni locus esset 10
nec quicquam omnino relinqueretur qua aut telis militibus
2 aut igni operibus noceri posset, eodemque exemplo sentiunt
totam urbem, qua sit aditus ab terra, muro turribusque
circummuniri posse sic ut ipsis consistendi in suis muni-
tionibus locus non esset, cum paene inaedificata [in muris] 15
ab exercitu nostro moenia viderentur ac tela manu coi-
3 cerentur suorumque tormentorum usum, quibus ipsi magna
speravissent, spati propinquitate interire parique condicione
ex muro ac turribus bellandi data se virtute nostris adae-
quare non posse intellegunt, ad easdem deditionis condi- 30
ciones recurrunt.
17 M. Varro in ulteriore Hispania initio cognitis eis rebus
quae sunt in Italia gestae diffidens Pompeianis rebus
2 amicissime de Caesare loquebatur : praeoccupatum sese
legatione ab Cn. Pompeio teneri obstrictum fide ; necessi- 25
tudinem quidem sibi nihilo minorem cum Caesare inter-
cedere, neque se ignorare, quod esset officium legati qui
fiduciariam operam obtineret, quae vires suae, quae voluntas
3 erga Caesarem totius provinciae. Haec omnibus ferebat
4 sermonibus neque se in ullam partem movebat. Postea 30
2 luto T' : lutoque ceii. 3 obiectu Akhis : obiecto X 10
luillus 5 : nullius A' ii ieWs Forclihamimr : eis A' 14
circummuniri Aicarcl : circumiri X 16 tela D' : telum /3 coi-
cerentur Z)'F/;r. : coicerctur L'TV corr. r8 superavissent L
spati propinquitate Held: spatio fspacii V) propinquitatis X
DE BELLO CIVILT LIB. II
vero, cum Caesarem ad Massiliam detineri cognovit, copias
Petrei cum exercitu Afrani esse coniunctas, magna auxilia
convenisse, magna esse in spe atque exspectari et consentire
omnem citeriorem provinciam, quaeque postea acciderant
5 de angustiis ad Ilerdam rei frumentariae accepit atque haec
ad eum latius atque inflatius Afranius perscribebat, se
quoque ad motus fortunae movere coepit.
Dilectum habuit tota provincia,legionibuscompletis duabus i8
cohortis circiter xxx alarias addidit. Frumenti magnum
lo numerum coegit, quod Massiliensibus, item quod Afranio
Petreioque mitteret. Navis longas x Gaditanis ut facerent
imperavit, compluris praeterea [in] Hispali faciendas
curavit. Pecuniam omnem omniaque ornamenta ex fano 2
Herculis in oppidum Gadis contulit ; eo sex cohortis
15 praesidi causa ex provincia misit Gaiumque Gallonium,
equitem Romanum, familiarem Domiti, qui eo procurandae
hereditatis causa venerat missus a Domitio, oppido Gadibus
praefecit ; arma omnia privata ac publica in domum Galloni
contulit. Ipse habuit gravis in Caesarem contiones. Saepe 3
20 ex tribunali praedicavit adversa Caesarem proelia fecisse,
magnum numerum ab eo militum ad Afranium perfugisse,
haec se certis nuntiis, certis auctoribus comperisse. Quibus 4
rebus perterritos civis Romanos eius provinciae sibi ad rem
publicam administrandam HS clxxx et argenti pondo xx
25 milia, tritici modium cxx milia poUiceri coegit. Quas 5
Caesari esse amicas civitates arbitrabatur, his graviora onera
iniungebat praesidiaque eo deducebat et iudicia in privatos
reddebat ; qui verba atque orationem adversus rem publicam
habuissent, eorum bona in publicum addicebat. Provinciam
30 omncm in sua et Pompei verba ius iurandum adigebat.
6 perscribebat D' : prae(pre L : p f/P^scribebat /3 7 motus 13 :
motu D' 9 Frumenti . . . mitteret om. E 11 Petreio r:
Pompeio X 12 in secl. Manutitis 14 Gadis D' : Gades ;8
23 perterritos L' : perterritus Z)'Z,'F: pertritis T 24 HSAldns:
ch codd, 25 modium Hotomannus : modios X
C. IVLI CAESARIS
6 Cognitis eis rebus quae sunt gestae in citeriore Hispania,
bellum parabat. Ratio autem haec erat belli ut se cum ii
legionibus Gadis conferret, navis frumentumque omne ibi
contineret ; provinciam enim omnem Caesaris rebus favere
cognoverat. In insula frumento navibusque comparatis 5
7 bellum duci non difficile existimabat. Caesar etsi multis
necessariisque rebus in Italiam revocabatur, tamen consti-
tuerat nullam partem belli in Hispaniis relinquere, quod
magna esse Pompei beneficia et magnas clientelas in citeriore
provincia sciebat. lo
ig Itaque duabus legionibus missis in ulteriorem Hispaniam
cum Q. Cassio, tribuno plebis, ipse cum dc equitibus
magnis itineribus praegreditur edictumque praemittit, ad
quam diem magistratus principesque omnium civitatum
2 sibi esse praesto Cordubae vellet. Quo edicto tota pro- 15
vincia pervulgato nulla fuit civitas quin ad id tempus
partem senatus Cordubam mitteret, non civis Romanus
3 paulo notior quin ad diem conveniret. Simul ipse Cor-
dubae conventus per se portas Varroni clausit, custodias
vigiliasque in turribus muroque disposuit, cohortis duas, 20
quae colonicae appellabantur, cum eo casu venissent, tuendi
4 oppidi causa apud se retinuit. Isdem diebus Carmonenses,
quae est longe firmissima totius provinciae civitas, deductis
tribus in arcem oppidi cohortibus a Varrone praesidio, per
se cohortis eiecit portasque praeclusit.- 25
20 Hoc vero magis properare Varro ut cum legionibus quam
prinium Gadis contenderet, ne itinere aut traiectu inter-
cluderetur ; tanta ac tam secunda in Caesarem voluntas
2 provinciae reperiebatur. Progresso ei paulo longius litterae
Gadibus redduntur, simul atque sit cognitum de edicto 30
Caesaris consensisse Gaditanos principes cum tribunis
3 Gades Z.* 4-19 (fave^re . . . custodias def. D 7 Italiam L- :
Italia X 17 Cordubam r: Cordubae A' 25 eiecit A-5:
iniecit X
DE BELLO CIVILI LIB. II
cohortium quae essent ibi in praesidio, ut Gallonium ex
oppido expellerent, urbem insulamque Caesari servarent.
Hoc inito consilio denuntiavisse Gallonio, ut sua sponte, 3
dum sine periculo liceret, excederet Gadibus ; si id non
5 fecisset, sibi consilium capturos. Hoc timore adductum
Gallonium Gadibus excessise. His cognitis rebus altera ex 4
duabus legionibus, quae vernacula appellabatur, ex castris
Varronis astante et inspectante ipso signa sustulit seseque
Hispalim recepit atque in foro et porticibus sine maleficio
10 consedit. Quod factum adeo eius conventus cives Romani 5
comprobaverunt ut domum ad se quisque hospitio cupidis-
sime reciperet. Quibus rebus perterritus Varro, cum itinere 6
converso sese Italicam venturum praemisisset, certior ab suis
factus est praeclusas esse portas. Tum vero omni inter- 1
15 clusus itinere ad Caesarem mittit paratum se esse legionem
cui iusserit tradere. IUe ad eum Sex. Caesarem mittit
atque huic tradi iubet. Tradita legione Varro Cordubam 8
ad Caesarem venit ; relatis ad eum pubHcis cum fide
rationibus quod penes eum est pecuniae tradit et quid
20 ubique habeat frumenti ac navium ostendit.
Caesar contione habita Cordubae omnibus generatim 21
gratias agit : civibus Romanis, quod oppidum in sua potesta-
te studuissent habere, Hispanis, quod praesidia expuHssent,
Gaditanis, quod conatus adversariorum infregissent seseque
25 in Hbertatem vindicavissent, tribunis miHtum centurioni-
busque qui eo praesidi causa venerant, quod eorum consiHa
sua virtute confirmavissent. Pecunias quas erant in pubH- 3
cum Varroni cives Romani polHciti remittit ; bona restituit
eis quos Hberius locutos hanc poenam tuHsse cognoverat.
30 Tributis quibusdam pubHcis privatisque praemiis reHquos in 3
posterum bona spe complet biduumque Cordubae commo-
5 sibi E con: L- : ibi ^ 9 Hispalim cod. Petav. : Ilispali X
13 Italicam RhcUicanus : Italiam ^V praemisisset Ciacconitts :
promisisset X 30 publicis] populis L'
C. IVLI CAESARIS
ratus Gadis proficiscitur ; pecunias monimentaque, quae ex
fano Herculis collata erant in privatani domum, referri in
4 templum iubet. Provinciae Q. Cassium praeficit ; huic iiii
legiones attribuit. Ipse eis navibus quas M. Varro quasque
Gaditani iussu Varronis fecerant Tarraconem paucis diebus 5
pervenit. Ibi totius fere citerioris provinciae legationes
5 Caesaris adventum exspectabant. Eadem ratione privatim
ac publice quibusdam civitatibus habitis honoribusTarracone
discedit pedibusque Narbonem atque inde Massiliam per-
venit. Ibi legem de dictatore latam seseque dictatorem lo
dictum a M. Lepido praetore cognoscit.
22 Massilienses omnibus defessi malis, rei frumentariae ad
summam inopiam adducti, bis proelio navali superati, crebris
eruptionibus fusi, gravi etiam pestilentia conflictati ex diutina
conclusione et mutatione victus — panico enim vetere atque 15
hordeo corrupto omnes alebantur, quod ad huiusmodi casus
antiquitus paratum in publicum contulerant— deiecta turri,
labefacta magna parte muri, auxiliis provinciarum et exerci-
tuum desperatis, quos in Caesaris potestatem venisse cogno-
2 verant, sese dedere sine fraude constituunt. Sed paucis 20
ante diebus L. Domitius cognita MassiHensium voluntate
navibus iii comparatis, ex quibus duas familiaribus suis
attribuerat, unani ipse conscenderat, nactus turbidam
3 tempestatem profectus est. Hunc conspicatae naves, quae
missu Bruti consuetudine cotidiana ad portum excubabant, 25
4 sublatis ancoris sequi coeperunt. Ex his unum ipsius
navigium contendit et fugere perseveravit auxilioque tempe-
statis ex conspectu abiit, duo perterrita concursu nostrarum
5 navium sese in portum receperunt. Massilienses arma
tormentaque ex oppido, ut est imperatum, proferunt, navis 3°
ex portu navalibusque educunt, pecuniam ex pubHco tradunt.
6 Quibus rebus confectis Caesar magis eos pro nomine et
10 dictatore D'L' : dictionis T' 13 navali proelio T' 28
abit L'T
DE BELLO CIVILI LIB. II
vetustate quam pro meritis in se civitatis conservans duas
ibi legiones praesidio relinquit, ceteras in Italiam mittit ;
ipse ad urbem proficiscitur.
Isdem temporibus C. Curio in Africam profectus ex 23
5 Sicilia et iam ab initio copias P. Atti Vari despiciens duas
legiones ex iiii quas a Caesare acceperat, d equites transpor-
tabat biduoque et noctibus tribus navigatione consumptis
appellit ad eum locum qui appellatur Anquillaria. Hic 2
locus abest a Clupeis passuum xxii habetque non incommo-
10 dam aestate stationem et duobus eminentibus promunturiis
continetur. Huius adventum L. Caesar filius cum x longis 3
navibus ad Clupea praestolans, quas navis Uticae ex prae-
donum bello subductas P. Attius reficiendas huius belli
causa curaverat, veritus quc' navium multitudinem ex alto
15 refugerat appulsaque ad proximum Htus trireme constrata
et in litore relicta pedibus Hadrumetum profugerat. Id 4
oppidum C. Considius Longus unius legionis praesidio
tuebatur. ReHquae Caesaris naves eius fuga se Hadrume-
tum receperunt. Hunc secutus Marcius Rufus quaestor 5
20 navibus xii, quas praesidio onerariis navibus Curio ex
Sicilia eduxerat, postquam in litore relictam navem con-
spexit, hanc remulco abstraxit ; ipse ad C. Curionem cum
classe redit.
Curio Marcium Uticam navibus praemittit ; ipse eodem 24
25 cum exercitu proficiscitur biduique iter progressus ad
flumen Bagradam pervenit. Ibi C. Caninium Rebilum 2
legatum cum legionibus reUquit ; ipse cum equitatu antece-
dit ad Castra exploranda Cornelia, quod is locus peridoneus
castris habebatur. Id autem est iugum derectum eminens 3
9 incommodam r: incommoda X 14 que post veritus del.
Vascosamts 18 cognita post naves add. Sclmeidey 19 Marcius
Nipperdcy : M. codd. (ante lacnnam septeni litterarum V) Rufus
D'T: Rufius L'V 22 remulco r: remulgo X 28 Cornelia
L : Corneliana D'U' : canidiana T 29 derectum j3 : directum
D'LWcorr.
CAES. B.C. 5
C. IVLI CAESARIS
in mare, utraque ex parte praeruptum atque asperum, sed
tamen paulo leniore fastigio ab ea parte quae ad Uticam
4 vergit. Abest derecto itinere ab Utica paulo amplius passus
mille. Sed hoc itinere est fons, quo mare succedit longius,
lateque is locus restagnat ; quem si qui vitare voluerit, sex 5
milium circuitu in oppidum pervenit.
25 Hoc explorato loco Curio castra Vari conspicit muro
oppidoque coniuncta ad portam quae appellatur bellica,
admodum munita natura loci, una ex parte ipso oppido
Utica, altera a theatro, quod est ante oppidum, substructio- 10
nibus eius operis maximis, aditu ad castra difficili et angusto.
2 Simul animadvertit multa undique portari atque agi plenis.si-
mis viis, quae repentini tumultus timore ex agris in urbem
3 conferantur. Huc equitatum mittit, ut diriperet atque
haberet loco praedae; eodemque tempore his rebus subsidio 15
Dc equites Numidae ex oppido peditesque cccc mittuntur
a Varo, quos auxili causa rex luba paucis diebus ante
4 Uticam miserat. Huic et paternum hospitium cum Pompeio
et simultas cum Curione intercedebat, quod tribunus plebis
legem promulgaverat, qua lege regnum lubae publicaverat. 20
5 Concurrunt equites inter se ; neque vero primum impetum
nostrorum Numidae ferre potuerunt, sed interfectis circiter
6 cxx reliqui se in castra ad oppidum receperunt. Interim
adventu longarum navium Curio pronuntiare onerariis
navibus iubet, quae stabant ad Uticam numero circiter cc, 25
se in hostium habiturum loco qui non ex vestigio ad Castra
7 Cornelia navis traduxisset. Qua pronuntiatione facta tem-
poris puncto sublatis ancoris omnes Uticam reUnquunt et
quo imperatum est transeunt. Quae res omnium rerum
copia complevit exercitum. 30
2 leviore T' 3 Abest . . . mille om. D' 4 quo Z,- : quod
cett. 5 voluerit D' : voluerunt 6 perveniunt L' 10
substructionibus r: substractionibus DU'V: subtractionibus EL:
substrationibus T 14 conferantur] conferebantur r 24 pronun-
tiari r 27 Corneliana vestra duxisset D' : Corneliana vela duxisset
L : Corneliana traduxisset T'
DE BELLO CIVILI LIB. II
His rebus gestis Curio se in castra ad Bagradam recipit 26
atque universi exercitus conclamatione imperator appellatur
posteroque die Uticam exercitum ducit et prope oppidum
castra ponit. Nondum opere castrorum perfecto equites ex 2
5 statione nuntiant magna auxilia equitum peditumque ab
rege missa Uticam venire ; eodemque tempore vis magna
pulveris cernebatur et vestigio temporis primum agmen erat
in conspectu. Novitate rei Curio permotus praemittit 3
equites qui primum impetum sustineant ac morentur ; ipse
10 celeriter ab opere deductis legionibus aciem instruit. Equi- 4
tesque committunt proelium et prius quam plane legiones
explicari et consistere possent tota auxilia regis impedita ac
perturbata, quod nullo ordine et sine timore iter fecerant, in
fugam coiciunt equitatuque omni fere incolumi, quod se per
15 litora celeriter in oppidum recipit, magnum peditum nume-
rum interficiunt.
Proxima nocte centuriones Marsi duo ex castris Curionis 27
cum manipularibus suis xxii ad Attium Varum perfugiunt.
Hi sive vere quam habuerant opinionem ad eum perferunt, 2
20 sive etiam auribus Vari serviunt — nam quae volumus et
credimus libenter, et quae sentimus ipsi reliquos sentire
speramus — confirmant quidem certe totius exercitus animos
alienos esse a Curione maximeque opus esse in conspectum
exercitum venire et coUoquendi dare facultatem. Qua 3
25 opinione adductus Varus postero die mane legiones ex
castris educit. Facit idem Curio, atque una valle non
magna interiecta suas uterque copias instruit.
Erat in exercitu Vari Sex. Quintilius Varus, quem fuisse 28
Corfini supra demonstratum est. Hic dimissus a Caesare
30 in Africam venerat, legionesque eas traduxerat Curio quas
superioribus temporibus Corfinio receperat Caesar, adeo ut
II que post Equites del. Vascosanus 12 explicari et j3 : expli-
caret ut D' 14 se ante coiciunt add, X : dcl. Elberlmg 23 in
conspectum A : in conspectu X 24 exercitum X : exercitus
Meusel 30 Curio, quas Aldus : quas Curio /3 : quas D'
5*
C. TVLI CAESARIS
paucis mutatis centurionibus idem ordines manipulique
2 constarent. Hanc nactus appellationis causam Quintilius
circumire aciem Curionis atque obsecrare milites coepit ne
primam sacramenti quod apud Domitium atque apud se
quaestorem dixissent memoriam deponerent, neu contra eos 5
arma ferrent qui eadem essent usi fortuna eademque in obsi-
dione perpessi, neu pro his pugnarent a quibus +contumeliat
3 perfugae appellarentur. Huc pauca ad spem largitionis
addidit, quae ab sua liberalitate, si se atque Attium secuti
4 essent, exspectare deberent. Hac habita oratione nullam in 10
partem ab exercitu Curionis fit significatio, atque ita suas
uterque copias reducit.
29 At[que] in castris Curionis magnus omnium incessit timor
animis ; is variis hominum sermonibus celeriter augetur.
Unusquisque enim opiniones fingebat et ad id quod ab alio 15
2 audierat sui aUquid timoris addebat. Hoc ubi uno auctore
ad pluris permanaverat atque alius alii tradiderat, plures
3 auctores eius rei videbantur. Civile bellum ; genus homi-
num cui id liceret libere facere et sequi quod vellet ; legiones
hae quae paulo ante apud adversarios fuerant . . . nam 20
etiam Caesaris beneficium mutaverat consuetudo +qua
offerrentur . . . Municipia etiam diversis partibus coniuncta . . .
Neque enim ex Marsis PaeUgnisque veniebant ut qui supe-
4 riore nocte in contuberniis commilitesque . . .+ non nulli
graviora sermones militum ; dubia durius accipiebantur, 25
7 contumelia j3 : contumeliam D : ad contumeliam E : cum
Nipperdey praepos., per Kiibler 13 qne del. Maniiliiis 14 animis
Vossius : nam X 16 addebat /3 : augebat D' 19 cui id
Vossius: q\xod X licerit Z,' : WceTe D'T' vellet Z,' : vell
V: vel D'T 23 veniebant ^ : veniebat D' 24 non
nuUi {iterimi)'] non nulla E Erat civile bellum ; genus hominum
quod licere sibi crederet libere facere et sequi quod vellet ; legiones
eae quae paulo ante apud adversarios fuerant (^nam etiam Caesaris
beneficia imminuerat consuetudo, qua offerrentur) : municipia etiam
diversis partibus coniuncta (neque enim ex Marsis Paelignisque venie-
bant Uticam qui non [superiore nocte] tuto a Vari in Curionis castra
commearent). Itaque non nulii gravior^s . . . [dubia] Dinter
DE BELLO CIVILI LIB. II
non nuUi etiam ab eis qui diligentiores videri volebant
fingebantur.
Quibus de causis consilio convocato de summa rerum 30
deliberare incipit. Erant sententiae quae conandum omni- 2
5 bus modis castraque Vari oppugnanda censerent, quod in
huius modi militum consiliis otium maxime contrarium esse
arbitrarentur ; postremo praestare dicebant per virtutem in
pugna belli fortunam experiri quam desertos et circumventos
ab suis gravissimum supplicium perpeti. Erant qui cense- 3
10 rent de tertia vigilia in Castra Cornelia recedendum, ut
maiore spatio temporis interiecto militum mentes sanarentur,
simul, si quid gravius accidisset, magna multitudine navium
et tutius et facilius in Siciliam receptus daretur.
Curio utrumque improbans consilium, quantum alteri 31
15 sententiae deesset animi, tantum alteri superesse dicebat;
hos turpissimae fugae rationem habere, illos etiam iniquo
loco dimicandum putare. ' Qua enim,' inquit, ' fiducia et 2
opere et natura loci munitissima castra expugnari posse
confidimus ? Aut vero quid proficimus, si accepto magno 3
20 detrimento ab oppugnatione castrorum discedimus ? Quasi
non et felicitas rerum gestarum exercitus benevolentiam
imperatoribus et res adversae odia conciHent ! Castrorum 4
autem mutatio quid habet nisi turpem fugam et desperatio-
nem omnium et aUenationem exercitus? Nam neque pu-
25 dentis suspicari oportet sibi parum credi neque improbos
scire sese timeri, quod iUis Ucentiam timor augeat noster,
his studia deminuat. Quod si iam,' inquit ' haec explorata 5
habeamus quae de exercitus aUenatione dicuntur, quae
quidem ego aut omnino falsa aut certe minora opinione esse
30 confido, quanto haec dissimulari et occultari quam per nos
confirmari praestet ? An non, uti corporis vuUiera, ita 6
5 in add. Clarke 9 perpeti. Erant T' : pati proiecerant D'L' :
pati porro erant L'-IP 23 et UT' : oni. D'LF 24 pudentis
Ciacconius: prudentis .Af 30 dissimulari /'(^?) : dissimulare c^^/'.
occultari /Q : occultare D'
C. IVLI CAESARIS
exercitus incommoda sunt tegenda, ne spem adversariis
7 augeamus ? At etiam ut media nocte proficiscamur addunt,
quo maiorem, credo, licentiam habeant qui peccare conentur.
Namque huius modi res aut pudore aut metu tenentur, quibus
8 rebus nox maxime adversaria est. Quare neque tanti sum 5
animi ut sine spe castra oppugnanda censeam neque tanti
timoris uti spe deficiam, atque omnia prius experienda
arbitror magnaque ex parte iam me una vobiscum de re
iudicium facturum confido.'
32 Dimisso consilio contionem advocat miHtum. Comme- 10
morat quo sit eorum usus studio ad Corfinium Caesar, ut
magnam partem Italiae beneficio atque auctoritate eorum
2 suam fecerit. ' Vos enim vestrumque factum,' inquit, ' omnia
deinceps municipia sunt secuta, neque sine causa et Caesar
3 amicissime de vobis et illi gravissime iudicaverunt. Pom- 15
peius enim nuUo proelio pulsus vestri facti praeiudicio de-
motus Italia excessit ; Caesar me, quem sibi carissimum
habuit, provinciam SiciUam atque Africam, sine quibus urbem
4 atque Italiam tueri non potest, vestrae fidei commisit. At
sunt qui vos hortentur ut a nobis desciscatis. Quid enim 20
est iUis optatius, quam uno tempore et nos circumvenire et
vos nefario scelere obstringere? aut quid irati gravius de
vobis sentire possunt quam ut eos prodatis qui se vobis
omnia debere iudicant, in eorum potestatem veniatis qui se
5 per vos perisse existimant ? An vero in Hispania res gestas 25
Caesaris non audistis ? duos pulsos exercitus, duos supera-
tos duces, duas receptas provincias ? haec acta diebus xl
6 quibus in conspectum adversariorum venerit Caesar ? An
qui incolumes resistere non potuerunt perditi resistant ? vos
autem incerta victoria Caesarem secuti diiudicata iam belli 3°
fortuna victum sequamini, cum vestri offici praemia perci-
2 at Beroaldiis : aut X 7 spe Aldns ucpos : ipse X 15
gravissime D'U' : gavisissime LT' 19 At sunt Paitl : Ad sunt no^
T' : Adsunt L : Assunt D' 30 incerta Aldits : certa X 31
sequamini 13 : sequimini D'
DE BELLO CIVILI LIB. II
pere debeatis ? Desertos enim se ac proditos a vobis dicunt 7
et prioris sacramenti mentionem faciunt. Vosne vero 8
L. Domitium, an vos Domitius deseruit ? Nonne extremam
pati fortunam paratos proiecit ille? non sibi clam vobis
5 salutem fuga petivit ? non proditi per illum Caesaris bene-
ficio estis conservati ? Sacramento quidem vos tenere qui 9
potuit, cum proiectis fascibus et deposito imperio privatus
et captus ipse in alienam venisset potestatem? Relinquitur 10
nova religio, ut eo neglecto sacramento quo tenemini re-
lo spiciatis illud quod deditione ducis et capitis deminutione
sublatum est. At, credo, si Caesarem probatis, in me 11
offenditis. Qui de meis in vos meritis praedicaturus non
sum, quae sunt adhuc et mea voluntate et vestra exspecta-
tione leviora ; sed tamen sui laboris milites semper eventu
15 belli praemia petiverunt, qui qualis sit futurus ne vos quidem
dubitatis. Diligentiam quidem nostram aut, quem ad finem
adliuc res processit, fortunam cur praeteream ? An paenitet 1-2
vos, quod salvum atque incolumem exercitum nulla omnino
nave desiderata traduxerim? quod classem hostium primo
20 impetu adveniens profligaverim ? quod bis per biduum
equestri proeho superaverim? quod ex portu sinuque ad-
versariorum cc navis oneratas adduxerim eoque illos com-
pulerim ut neque pedestri itinere neque navibus commeatu
iuvari possint ? Hac vos fortuna atque his ducibus repudiatis 13
25 Corfiniensem ignominiam, ItaHae fugam, [an] Hispaniarum
deditionem, [in] Africi belli praeiudicia sequimini ! Equi-
dem me Caesaris miHtem dici volui, vos me imperatoris 14
nomine appellavistis. Cuius si vos paenitet, vestrum vobis
beneficium remitto : mihi meum restituite nomen, ne ad
30 contumeUam honorem dedisse videamini.'
Qua oratione permoti miUtes crebro etiam dicentem in- 33
II in me cod. Petav. : iam X 12 praedicaturus .^W»s : praeiudi-
caturus Jf 22 adduxerim^: abduxerim codci. rccc. 25 Italiae
Ciaccoiiiiis : initaliae X an del. Ciacconius 26 in dcl. Kiaffeit;
en Bitecheler
C. IVLI CAESARIS
terpellabant, iit niagno cum clolore infidelitatis suspicionem
sustinere viderentur, discedentem vero ex contione universi
cohortantur magno sit animo necubi dubitet proelium com-
2 mittere et suam fidem virtutemque experiri. Quo facto
commutata omnium et voluntatc et opinione consensu 5
suorum constituit Curio cum primum sit data potestas
proelio rem committere, posteroque die productos eodem
loco quo superioribus diebus constiterat in acie collocat.
3 Ne Varus quidem Attius dubitat copias producere, sive
sollicitandi milites sive aequo loco dimicandi detur occasio, 10
ne fticultatem praetermittat.
34 Erat vallis inter duas acies, ut supra demonstratum est,
non ita magna, at difficili et arduo ascensu. Hanc uterque
si adversariorum copiae transire conarentur exspectabat,
2 quo aequiore loco proelium committeret. . . . Simul ab 15
sinistro cornu P. Atti equitatus omnis et una levis armaturae
interiecti complures, cum se in vallem demitterent, cerne-
3 bantur. Ad eos Curio equitatum et duas Marrucinorum
cohortis mittit ; quorum primum impetum equites hostium
non tulerunt, sed admissis equis ad suos refugerunt ; relicti 20
ab his, qui una procurrerant levis armaturae circumvenie-
bantur atque interficiebantur ab nostris. Huc tota Vari
4 conversa acies suos fugere et concidi videbat. Tum Rebilus,
legatus Caesaris, quem Curio secum ex SiciHa duxerat, quod
magnum habere usum in re militari sciebat, ' Perterritum,' 25
inquit, ' hostem vides, Curio ; quid dubitas uti temporis
5 opportunitate ? ' Ille unum elocutus, ut memoria tenerent
milites ea quae pridie sibi confirmassent, sequi sese iubet et
praecurrit ante omnis. Adeoque erat impedita vaUis ut in
ascensu nisi sublevati a suis primi non facile eniterentur. 3°
3 necubi ET : nec ibi V : neubi DL'U' : neu Z,^ 6 suorum
Stephanns : suo X 13 magna Gnccoiiins : niagno X at
cod. Voss. : aut X 15 lacimain uidic. Paiil 16 armaturae
Aldus: armatura ct A' 17 demitterent FaArosn;///s : dimitterent ^
20 admissis Faennis : amissis X
DE BELLO CIVILI LIB. II
Sed praeoccupatus animus Attianorum militum timore et 6
fuga et caede suorum nihil de resistendo cogitabat, omnesque
iam se ab equitatu circumveniri arbitrabantur. Itaque prius
quam telum adigi posset aut nostri propius accederent,
5 omnis Vari acies terga vertit seque in castra recepit.
Qua in fuga Fabius Paelignus quidam ex infimis ordi- 35
nibus de exercitu Curionis prinium agmen fugientium con-
secutus magna voce Varum nomine appellans requirebat,
uti unus esse ex eius militibus et monere aliquid velle ac
10 dicere videretur. Ubi ille saepius appellatus aspexit ac re- 2
stitit et quis esset aut quid vellet quaesivit, umerum apertum
gladio appetit paulumque afuit quin ^"arum interficeret ;
quod ille periculum sublato ad eius conatum scuto vitavit.
Fabius a proximis militibus circumventus interficitur. Hac 3
'5 fugientium multitudine ac turba portae castrorum occu-
pantur atque iter impeditur, pluresque in eo loco sine
vulnere quam in proelio aut fuga intereunt neque niultum
afuit quin etiam castris expellerentur, ac non nulli protinus
eodem cursu in oppidum contenderunt. Sed cum loci 4
20 natura et munitio castrorum aditum prohibebat, tit7n quod
ad proelium egressi Curionis milites eis rebus indigebant
quae ad oppugnationem castrorum erant usui. Itaque Curio 5
exercitum in castra reducit suis omnibus praeter Fabium
incolumibus, ex numero adversariorum circiter dc interfectis
25 ac 00 vulneratis ; qui omnes discessu Curionis multique
praeterea per simulationem vulnerum ex castris in oppidum
propter timorem sese recipiunt. Qua re animadversa Varus 6
et terrore exercitus cognito bucinatore in castris et paucis
ad speciem tabernaculis relictis de tertia vigilia silentio
30 exercitum in oppidum reducit.
Postero die Curio obsidere Uticam valloque circum- 36
4 adigi Faemtis : abici /3 9 esse] esset T' 20 aditum coM.
rccr. : adiri tunc X prohibebat add. Maii/i/iits tum add. Biiccheler
25 00 U' corr. : eo L: oiii. D'T' 29 tabernaculis r : tabcrnaculi X
C. IVLl CAESARIS
tminirc instituit. Erat in oppido multitudo insolens belli
diuturnitate oti, Uticenses pro quibusdam Caesaris in se
beneficiis illi amicissimi, conventus is qui ex variis generibus
2 constaret, terror ex superioribus proeliis magnus. Itaque
de deditione omnes iam palam loquebantur et cum P. Attio 5
agebant, ne sua pertinacia omnium fortunas perturbari vellet.
3 Haec cum agerentur, nuntii praemissi ab rege luba vene-
runt qui illum adesse cum magnis copiis dicerent et de
custodia ac defensione urbis hortarentur. Quae res eorum
perterritos animos confirmavit. 10
37 Nuntiabantur haec eadem Curioni, sed aliquamdiu fides
fieri non poterat : tantam habebat suarum rerum fiduciam.
2 lamque Caesaris in Hispania res secundae in Africam
nuntiis ac litteris perferebantur. Quibus omnibus rebus
3 sublatus nihil contra se regem nisurum existimabat. Sed 13
ubi certis auctoribus comperit minus v et xx milibus longe
ab Utica eius copias abesse, relictis munitionibus sese in
4 Castra Cornelia recepit. Huc frumentum comportare,
castra munire, materiam conferre coepit statimque in Sici-
liam misit, uti duae legiones reliquusque equitatus ad se 20
5 mitteretur. Castra erant ad bellum ducendum aptissima
natura loci et munitione et maris propinquitate et aquae
et salis copia, cuius magna vis iam ex proximis erat salinis
6 eo congesta. Non materia multitudine arborum, non fru-
mentum, cuius erant plenissimi agri, deficere poterat. Itaque 25
omnium suorum consensu Curio reliquas copias exspectare
et bellum ducere parabat.
38 His constitutis rebus probatisque consiliis ex perfugis
quibusdam oppidanis audit lubam revocatum finitimo bello
et controversiis Leptitanorum restitisse in regno, Saburram, 30
eius praefectum, cum mediocribus copiis missum Uticae
3 is qui Griitcr : si qui X 5 iam Vossins : in X palam]
palando Z,' 15 nisurum] ausurum A 22 loci ei Jitnii : et
loci X 30 posi regno add. et D'
DE BELLO CIVILI LIB. II
appropinquare. His auctoribus temere credens consilium ^
commutat et proelio rem committere constituit. Multum
ad hanc rem probandam adiuvat adulescentia, magnitudo
animi, superioris temporis proventus, fiducia rei bene
5 gerendae. His rebus impulsus equitatum omnem prima 3
nocte ad castra hostium mittit ad flumen Bagradam ; quibus
praeerat Saburra, de quo ante erat auditum ; sed rex cum
omnibus copiis insequebatur et sex milium passuum inter-
vallo ab Saburra consederat. Equites missi nocte iter 4
10 conficiunt, imprudentis atque inopinantis hostis aggre-
diuntur. Numidae enim quadam barbara consuetudine
nullis ordinibus passim consederant. Hos oppressos somno 5
et dispersos adorti magnum eorum numerum interficiunt ;
multi perterriti profugiunt. Quo facto ad Curionera equites
15 revertuntur captivosque ad eum reducunt.
Curio cum omnibus copiis quarta vigiHa exierat cohorti- 39
bus v castris praesidio relictis. Progressus miUa passuum vi
equites convenit, rem gestam cognovit ; ex captivis quaerit
quis castris ad Bagradam praesit : respondent Saburram.
20 Rehqua studio itineris conficiendi quaerere praetermittit 2
proximaque respiciens signa, ' Videtisne,' inquit, ' milites,
captivorum orationem cum perfugis convenire ? abesse
regem, exiguas esse copias missas, quae paucis equitibus
pares esse non potuerint ? Proinde ad praedam, ad gloriam 3
25 properate, ut iam de praemiis vestris et de referenda gratia
cogitare incipiamus.' Erant per se magna quae gesserant 4
equites, praesertim cum eorum exiguus numerus cum tanta
muhitudine Numidarum conferretur. Haec tamen ab ipsis
inflatius commemorabantur, ut de suis homines laudibus
30 libenter praedicant. Multa praeterea spoHa praeferebantur, 5
capti homines equique producebantur, ut quidquid inter-
4 animi superioris r: superioris animi X 11 enim] autem T'
17 passuum^ passus T' -vi- /3: -v- D' 29 ut de suis homines
laudibus 13 : unde suas homines laudes D' 31 equique Ciaccoiiiits:
equitesque X
C. IVLI CAESARIS
cederet teniporis hoc omne victoriam morari videretur. Ita
6 spei Curionis militum studia non deerant. Equites sequi
iubet sese iterque accelerat, ut quam maxime ex fuga per-
territos adoriri posset. At illi itinere totius noctis confecti
subsequi non poterant atque alii alio loco resistebant. Ne 5
haec quidem res Curionem ad spem morabatur.
40 luba certior factus a Saburra de nocturno proelio 11 miha
Hispanorum et Gallorum equitum, quos suae custodiae
causa circum se habere consuerat, et peditum eam partem cui
maxime confidebat Saburrae summittit : ipse cum reHquis 10
2 copiis elephantisque lx lentius subsequitur. Suspicatus
praemissis equitibus ipsum adfore Curionem Saburra copias
equitum peditumque instruit atque his imperat ut simula-
tione timoris paulatim cedant ac pedem referant ; sese, cum
opus esset, signum proeH daturum et quod rem postulare 15
o cognovisset imperaturuni. Curio ad superiorem spem addita
praesentis temporis opinione hostis fugere arbitratus copias
ex locis superioribus in campum deducit.
41 Quibus ex locis cum longius esset progressus, confecto
2 iam labore exercitu xvi milium spatio constitit. Dat suis 20
signum Saburra, aciem constituit et circumire ordines atque
hortari incipit ; sed peditatu dumtaxat procul ad speciem
3 utitur, equites in aciem immittit. Non deest negotio Curio
suosque hortatur ut spem omnem in virtute reponant. Ne
mihtibus quidem, ut defessis, neque equitibus, ut paucis et 25
labore confectis, studium ad pugnandum virtusque deerat ;
4 sed hi erant numero cc, reliqui in itinere substiterant. Hi
quamcumque in partem impetum fecerant hostis loco cedere
cogebant, sed neque longius fugientis prosequi nec vehe-
5 mentius equos incitare poterant. At equitatus hostium ab 30
utroque cornu circumire aciem nostram et aversos proterere
I victoriam ;-: victoria X ii post Suspicatus add. ex Paul
17 temporis] timoris Kiibler 20 xvi] xii Stoffel 31 aversos]
adversos T'
DE BELLO CIVILI LIB. II
incipit. Cum cohortes ex acie procucurrissent, Numidae c<
integri celeritate impetum nostrorum effugiebant, rursusque
ad ordines suos se recipientis circumibant et ab acie ex-
cludebant. Sic neque in loco manere ordinesque servare
5 neque procurrere et casum subire tutum videbatur. Hostium 7
copiae summissis ab rege auxiliis crebro augebantur; nostris
vires lassitudine deficiebant, simul ei qui vulnera acceperant
neque acie excedere neque in locum tutum referri poterant,
quod tota acies equitatu hostium circumdata tenebatur. Hi 8
10 de sua salute desperantes, ut extremo vitae tempore homi-
nes facere consuerunt, aut suam mortem miserabantur aut
parentis suos commendabant, si quos ex eo periculo fortuna
servare potuisset. Plena erant omnia timoris et luctus.
Curio ubi perterritis omnibus neque cohortationes suas 42
15 neque preces audiri intellegit, unam ut in miseris rebus
spem reliquam salutis esse arbitratus proximos collis capere
universos atque eo signa inferri iubet. Hos quoque prae-
occupat missus a Saburra equitatus. Tum vero ad summam 2
desperationem nostri perveniunt et partim fugientes ab equi-
20 tatu interficiuntur, partim integri procumbunt. Hortatur 3
Curionem Cn. Domitius, praefectus equitum, cum paucis
equitibus circumsistens, ut fuga salutem petat atque in castra
contendat, et se ab eo non discessurum pollicetur. At 4
Curio numquam se amisso exercitu quem a Caesare fidei
25 commissum acceperit in eius conspectum reversurum con-
firmat atque ita proelians interficitur. Equites ex proelio 5
perpauci se recipiunt ; sed ei quos ad novissimum agmen
equorum reficiendorum causa substitisse demonstratum est
fuga totius exercitus procul animadversa sese incolumes in
30 castra conferunt. Milites ad unum omnes interficiuntur.
His rebus cognitis Marcius Rufus quaestor in castris 43
relictus a Curione cohortatur suos, ne animo deficiant. Illi
orant atque obsecrant ut in Siciliam navibus reportentur.
6 nostris D'T' : nostros L'
C. IVLI CAESARIS DE BELLO CIVILI LIB. II
Pollicetur magistrisque imperat navium ut primo vespere
2 omnis scaphas ad litus appulsas habeant. Sed tantus fuit
omnium terror ut alii adesse copias lubae dicerent, alii
cum legionibus instare Varum iamque se pulverem venien-
tium cernere, quarum rerum nihil omnino acciderat, alii ■>
3 classem hostium celeriter advolaturam suspicarentur. Itaque
perterritis omnibus sibi quisque consulebat. Qui in classe
erant proficisci properabant. Horum fuga navium onera-
riarum magistros incitabat : pauci lenunculi ad officium
4 imperiumque conveniebant. Sed tanta erat completis lo
litoribus contentio, qui potissimum ex magno numero
conscenderent, ut multitudine atque onere non nulH
deprimerentur, reliqui hoc timore propius adire tardarentur.
44 Quibus rebus accidit ut pauci milites patresque familiae,
qui aut gratia aut misericordia valerent aut navis adnare 15
possent, recepti in Siciliam incolumes pervenirent. Reli-
quae copiae missis ad Varum noctu legatorum numero
2 centurionibus sese ei dediderunt. Quorum cohortis militum
postero die ante oppidum luba conspicatus, suam esse
praedicans praedam, magnam partem eorum interfici iussit, 20
paucos electos in regnum remisit, cum Varus suam fidem
3 ab eo laedi quereretur neque resistere auderet. Ipse equo
in oppidum vectus prosequentibus compluribus senatoribus,
quo in numero erat Ser. Sulpicius et Licinius Damasippus,
paucis [diebus] quae fieri vellet Uticae constituit atque 25
imperavit ; diebusque post paucis se in regnum cum
omnibus copiis recepit
13 hoc timore D'LT' : ob timorem (timore Fj U 25 diebus del.
Nippcrdey : paiicis diebus dei. Juriii 26 -que q ; L^ : quae
Z.' U : eque F: aequae D'T' : aeque V
C. IVLI CAESARIS
COMMENTARIORVM
DE BELLO CIVILI
LIBER TERTIVS
DiCTATORE habente comitia Caesare consules creantur i
lulius Caesar et P. Servilius ; is enim erat annus quo ^r.
leges_ ei consulem fieri liceret. His rebus confectis, cum 2
fides tota Italia esset angustior neque creditae pecuniae
5 solverentur, constituit ut arbitri darentur ; per eos fierent
aestimationes possessionum et rerum, quanti quaeque earum
ante bellum fuisset, atque eae creditoribus traderentur.
Hoc et ad timorem novarum tabularum toUendum minuen- 3
dumque, qui fere bella et civilis dissensiones sequi consuevit,
10 et ad debitorum tuendam existimationem esse aptissimum
existimavit. Item praetoribus tribunisque plebis rogationes 4
ad populum ferentibus non nullos ambitus Pompeia lege
damnatos illis temporibus quibus in urbe praesidia legionum
Pompeius habuerat, quae iudicia ahis audientibus iudicibus,
15 ahis sententiam ferentibus singulis diebus erant perfecta, in
integrum restituit, qui se illi initio civiUs belli obtulerant, si
sua opera in bello uti vellet, proinde aestimans ac si usus
esset, quoniam sui fecissent potestatem. Statuerat enim 5
prius hos iudicio populi debere restitui quam suo beneficio
9 bella /3 : bellum D' 13 urbe Z,- : urbem X 16 initio
Vascosantis: \noi\o DU'T' : hotio Z.' : otio Z,- 18 sui fecissent
scholia ab Hedicke edita : suffecissent X 19 hos U : hoc X
C. IVLI CAESARIS
videri receptos, ne aut ingratus in referenda gratia aut
arrogans in praeripiendo populi beneficio videretur.
2 His rebus et feriis Latinis comitiisque omnibus perfi-
ciendis 21i_dies tribuit dictaturaque se abdicat et ab urbe
2 proficiscitur Brundisiumque pervenit. Eo legiones xii, r
-equitatum omnem venire iusserat. Sed tantum navium
repperit, ut anguste txv miliat legionariorum militum,
D equites transportari possent. Hpcjinum [inopia navium]
3 Caesari ad celeritatem conficiendi belli defuit. Atque eae
ipsae copiae hoc infrequentiores impohijntur, quod multi lo
Galliae tot belUs defecerant longumque iter ex Hispania
magnum numerum deminuerat et gravis autumnus in ApuUa
circumque Brundisium ex saluberrimis GaUiae et Hispaniae
regionibus omnem exercitum valetudine temptaverat.
3 Pompeius annuum jpaiium ad comparandas copias nactus, 15
quod vacuum a bello atque ab hoste otiosum fuerat, magnam
ex Asia Cycladibusque insuHs, Corcyra, Athenis, Ponto,
Bithynia, Syria, CiUcia, Phoenice, Aegypto classem coegerat,
magnam omnibus locis aedificandam curaverat, magnam
2 imperatam Asiae, Syriae regibusque omnibus et dynastis et 20
tetrarchis et Uberis Achaiae popuUs pecuniam exegerat,
magnam societates earum provinciarum quas ipse obttnei)at
sibi numerare coegerat.
4 Legiones effecerat civium Romanorum viiii : v ex ItaUa,
quas traduxerat ; unam ex CiUcia veteranam, quam factam 25
ex duabus gemeUam appeUabat ; unam ex Creta et Mace-
donia ex veteranis miUtibus, qui dimissi a superioribus
imperatoribus in his provinciis consederant ; duas ex Asia,
2 quas Lentulus consul conscribendas curaverat. Praeterea
7 XV milia legionariorum militum X : vix vii illarum legionum
Hoffmann : vii legiones Ciacconitts 8 equites E : milites cett.
transportari Vascosaniis: transportare X inopia navium del. Ciac-
conins 10 copia? post infrequentiores ad^. X, dcl. codd. recc.
II Galliae E : Galli cett. : Gallicis >- 22 magnam Aldtts : magnas X
35 Cilicia Ciacconius : sicilia X
DE BELLO CIVILI LIB. III
magnum numerum ex Thessalia, Boeotia, Achaia Epiroque
supplementi nomine in legiones distribuerat ; his Antonianos
milites admiscuerat. Praeter has exspectabat cum Scipione 3
ex Syria legiones 11. Sagittarios Creta, Lacedaemone, ex
5 Ponto atque Syria reHquisque civitatibus ni numero habebat,
funditorum cohortis sexcenarias 11, equitum vii milia. Ex
quibus DC Gallos Deiotarus adduxerat, d Ariobarzanes ex
Cappadocia ; ad eundem numerum Cotys ex Thracia dederat
et Sadalam filium miserat ; ex Macedonia cc erant, quibus 4
To Rhascypolis praeerat, excellenti virtute ; D ex Gabinianis
Alexandria, Gallos Germanosque, quos ibi A. Gabinius
praesidi causa apud regem Ptolomaeum reUquerat, Pompeius
fiHus cum classe adduxerat ; dccc ex servis suis pastorumque
suorum numero coegerat ; ccc Tarcondarius Castor et 5
15 Domnilaus ex Gallograecia dederant — horum alter una
venerat, alter filium miserat — ; cc ex Syria a Commageno
Antiocho, cui magna Pompeius praemia tribuit, missi erant,
in his plerique hippotoxotae. Huc Dardanos, Bessos partim 6
mercennarios, partim imperio aut gratia comparatos, item
20 Macedones, Thessalos ac reHquarum gentium et civitatum
adiecerat atque eum quem supra demonstravimus numerum
expleverat.
Frumenti vim maximam ex Thessalia, Asia, Aegypto, 5
Creta, Cyrenis reHquisque regionibus comparaverat. Hie- 2
25 mare Dyrrachi, Ap oUoniae omnibusque oppidis maritimis
constituerat, ut mare transire Caesarem prohiberet, eiusque
rei causa omni ora maritima classem disposuerat. Prae- 3
erat Aegyptiis navibus Pompeius fiHus, Asiaticis D. LaeHus
et C. Triarius, Syriacis C. Cassius, Rhodiis C. MarceHus
30 cum C. Coponio, Liburnicae atque Achaicae classi Scribonius
I Epiro L^V post rasurain; Epiros cett. 7 Gallos /3 : Gallus D'
8 Cotys Ciacconiiis : Cotus A' 9 Sadalam Nic. Heinsins : Sadalu V: Sa-
salam cctf. 10 Rhascypolis O/^f/f^o^o;/» : Rascipolis ^ 14 numero
ad(f. Clarkc 25 Dyrrachi Vascosanus: Dyrrachio£: Dyrrachium rf//.
ApoUoniae L- : Apollonia «//. 30 Coponio Glandorp: Pomponio X
CAES. B.c. t>
C. IVLI CAESARIS
4 Libo et M. Octavius. Toti tamen officio maritimo M. Bibulus
praepositus cuncta administrabat : ad hunc summa imperi
respiciebat.
6 Caesar ut Brundisium venit, contionatus apud milites,
quoniam prope ad finem laborum ac periculorum esset 5
perventum, aequo animo mancipia atque impedimenta in
Italia relinquerent, ipsi expediti navis conscenderent, (juo
maior numerus militum posset imponi, oniniaque ex victoria
et ex sua liberalitate sperarent, conclamantibus omnibus
imperaret quod vellet, quodcumque imperavisset se aequo lo
2 animo esse facturos, ii. Non. lan. navis solvit. Impositae,
?, ut supra demonstratum est, legiones vii. Postridie terram
attigit Cerauniorum. Saxa inter et alia loca periculosa quie-
tam nactus stationem et portus omnis timens, quod teneri
ab adversariis arbitrabantur, ad eum locum qui appellabatur 15
Palaeste omnibus navibus ad unam incolumibus milites
exposuit.
7 Erat Orici Lucretius Vespillo et Minucius Rufus cum
Asiaticis navibus xviii, quibus iussu D. Laeli praeerant,
2 M. Bibulus cum navibus cx Corcyrae. Sed neque hi sibi .:o
confisi ex portu prodire sunt ausi, cum Caesar omnino xii
navis longas praesidio duxisset, in quibus erant constratae
iiii, neque Bibulus impeditis navibus dispersisque remigibus
satis mature occurrit, quod prius ad continentem visus est
Caesar quam de eius adventu fama omnino in eas regiones 25
perferretur.
8 Expositis miUtibus naves eadem nocte Brundisium a Cae-
sare remittuntur, ut reliquae legiones equitatusque transpor-
2 tari possent. Huic officio praepositus erat Fufius Calenus
12 Postridie Er: post pridie X 13 Ceraunioriiin Viclorin^ :
Germiniorum (Germaniorum Z') X 15 arbitrabatur Z-'-' 16
Palaeste Glandorp : Pharsalia ^ 18 Vespillo Glandorp : Bispillo
or
X 19 praeerant Mantitiits: praeerat X 20 hi D' : iiii LT' :
quattuor U' 22 consiv&ia.e Ursintts, codd. cxcepto L tcste Kiibler:
constructae X Uste Holder 23 iiii Ursimts: iUiZ,': '\\\e D'T'
DE BELLO CIVILI LIB. III
legatus qui celeritatem in transportandis legionibus adhiberet.
Sed serius a terra provectae naves neque usae nocturna aura
in redeundo offenderunt. Bibulus enim Corcyrae certior 3
factus de adventu Caesaris sperans alicui se parti onustarum
5 navium occurrere posse inanibus occurrit et nactus circiter
XXX in eas indiligentiae suae ac doloris iracundia erupit
omnisque incendit eodemque igne nautas dominosque
navium interfecit magnitudine poenae reliquos deterreri
sperans. Hoc confecto negotio a Sasonis ad Curici portum 4
10 stationes litoraque omnia longe lateque classibus occupavit
custodiisque diligentius dispositis ipse gravissima hieme in
navibus excubans neque ullum laborem aut munus despi-
ciens neque subsidium exspectans, si in Caesaris complexum
venire posset
15 Discessu Liburnarum ex IUyrico M. Octavius cum eis 9
quas habebat navibus Salonas pervenit. Ibi concitatis
Dalmatis reliquisque barbaris Issam a Caesaris amicitia
avertitj conventum Salonis cum neque pollicitationibus 2
neque denuntiatione periculi permovere posset, oppidum
20 oppugnare instituit. Est autem oppidum et loci natura et
colle munitum. Sed celeriter cives Romani ligneis effectis 3
turribus his sese munierunt et, cum essent infirmi ad
resistendum propter paucitatem hominum, crebris confecti
vulneribus ad extremum auxilium descenderunt servosque
25 omnis puberes liberaverunt et praesectis omnium muHerum
crinibus tormenta effecerunt. Quorum cognita sententia 4
Octavius quinis castris oppidum circumdedit atque uno
tempore obsidione et oppugnationibus eos premere coepit.
Illi omnia perpeti parati maxime a re frumentaria laborabant. 5
30 Cui rei missis ad Caesarem legatis auxilium ab eo petebant ;
6 indiligentiae Stepliauiis : diligentiae X 8 deterreri Holder :
deterrere Z,' : treri T' : om. D' 9 Curici Montmsen : Corici X
17 Issam il/rt;;»/»fs : Hissam X 21 collc^V: opere C?rtfco;/ms :
opere parum Jnriii 22 his /3 : om. D' 30 Cui rei missis
Nipperdcy : cui remis sia D : cui' rci missis E : Qui remissis ;8
G*
C. IVLI CAESARIS
6 reliqua ut poterant incommoda per se sustinebant. Va
longo interposito spatio cum diuturnitas oppugnationis
neglegentiores Octavianos effecisset, nacti occasionem meri-
diani temporis discessu eorum pueris mulieribusque in muro
dispositis, ne quid cotidianae consuetudinis desideraretur, 5
ipsi manu facta cum eis quos nuper maxime liberaverant
7 in proxima Octavi castra irruperunt. His expugnatis eodem
impetu altera sunt adorti, inde tertia et quarta et deinceps
reliqua, omnibusque eos castris expulerunt et magno numero
interfecto reliquos atque ipsum Octavium in navis confugere 10
8 coegerunt. [Hic fuit oppugnationis exitus.] lamque hiems
appropinquabat et tantis detrimentis acceptis Octavius
desperata oppugnatione oppidi Dyrrachium sese ad Pom-
peium recepit.
10 Demonstravimus L. Vibullium Rufum, Pompei prae- 15
fectum, bis in potestatem pervenisse Cae.saris atque ab eo
esse dimissum, semel ad Corfinium, iterum in Hispania.
2 Hunc pro suis beneficiis Caesar idoneum iudicaverat quem
cum mandatis ad Cn. Pompeium mitteret, eundemque apud
3 Cn. Pompeium auctoritatem habere intellegebat. Erat 20
autem haec summa mandatorum : debere utrumque perti-
naciae finem facere et ab armis discedere neque ampHus
4 fortunam periclitari. Satis esse magna utrimque incommoda
accepta, quae pro discipHna et praeceptis habere possent ut
5 reUquos casus timerent : illum ItaHa expulsum amissa SiciHa 25
et Sardinia duabusque Hispaniis et cohortibus z'« Italia
atque Hispania civium Romanorum centum atque xxx ;
se morte Curionis et detrimento Africani exercitus et Antoni
6 miHtumque deditione ad Curictam. Proinde sibi ac rei
pubHcae parcerent, cum quantum in bello fortuna posset iam 30
II Hic . . . exitus OMt E ct codd. rccc. 12 acceptis U' : receptis
ceit. ig eundemque /3 : eandemque D : eandem E 26 in add.
Vascosamis 28 se A. : a 7": oiu. cctt. et Antoni Kraitcr:
tanto X 29 Curictam Moinmsoi : Corcyram X 30 cum add.
Nipperdey
DE BELLO CIVILI LIB. III
ipsi incommodis suis satis essent documento. Hoc unum 7
esse tempus de pace agendi, dum sibi uterque confideret et
pares ambo viderentur ; si vero alteri paulum modo tri-
buisset fortuna, non esse usurum condicionibus pacis eum
5 qui superior videretur, neque fore aequa parte contentum
qui se omnia habiturum confideret. Condiciones pacis, 8
quoniam antea convenire non potuissent, Romae ab senatu
et a populo peti debere; Interea et rei publicae et ipsis 9
placere oportere, si uterque in contione statim iuravisset se
10 triduo proximo exercitum dimissurum. Depositis armis 10
auxiliisque quibus nunc confiderent, necessario populi sena-
tusque iudicio fore utrumque contentum. Haec quo facilius 1 1
Pompeio probari possent, omnis suas terrestris turbiumquet
copias dimissurum.
'5 Vibullius expositus Corcyrae non minus necessarium esse 11
existimavit de repentino adventu Caesaris Pompeium fieri
certiorem, uti ad id consilium capere posset ante quam de
mandatis agi inciperetur, atque ideo continuato nocte ac die
itinere atque omnibus oppidis mutatis ad celeritatem iu-
20 mentis ad Pompeium contendit, ut adesse Caesarem nuntia-
ret. Pompeius erat eo tempore in Candavia iterque ex 2
Macedonia in hiberna Apolloniam Dyrrachiumque habebat.
Sed re nova perturbatus maioribus itineribus Apolloniam
petere coepit, ne Caesar orae maritimae civitates occuparet.
25 At ille expositis miHtibus eodem die Oricum proficiscitur. 3
Quo cum venisset, L. Torquatus, qui iussu Pompei oppido
praeerat praesidiumque ibi Parthinorum habebat, conatus
portis clausis oppidum defendere, cum Graecos murum 4
ascendere atque arma capere iuberet, iUi autem se contra
8 et rei p. ^: e rc publica esse Hoffmann 13 urbiumque A':
ubique Woelffel 14 dimissuru ELF: dimissuru s; D : dimissurus
UT' 15 expositus Madvig : his expositis A" 18 inciperetur
Nipperdey : inciperet A' ideo ;• : eidem ^ ig oppidis
Lipsius: copiis A' 20 ut EV : et cett. 27 Parthinorum
Beroaldus: Partinorum A'
C. IVT.I CAESARIS
imperium populi Romani pugnaturos negarent, oppidani
autem etiam sua sponte Caesarem recipere conarentur,
desperatis omnibus auxiliis portas aperuit et se atque oppi-
dum Caesari dedidit incolumisque ab eo conservatus est.
12 Recepto Caesar Orico nulla interposita mora Apolloniam 5
proficiscitur. Eius adventu audito E. Staberius, qui ibi
praeerat, aquam comportare in arcem atque eam munire
2 obsidesque ab ApoUoniatibus exigere coepit. Illi vero
daturos se negare neque portas consuli praeclusuros neque
sibi iudicium sumpturos contra atque omnis Italia popu- 10
3 lusque Romanus iudicavisset. Quorum cognita voluntate
clam profugit Apollonia Staberius. Illi ad Caesarem legatos
4 mittunt oppidoque recipiunt. Hos sequuntur Byllidenses et
Amantini et reliquae finitimae civitates totaque Epirus et
legatis ad Caesarem missis, quae imperaret, facturos poUi- 15
centur.
13 At Pompeius, cognitis his rebus quae erant Orici atque
Apolloniae gestae, Dyrrachio timens diurnis eo nocturnisque
2 itineribus contendit. Simul Caesar appropinquare diceba-
tur ; tantusque terror incidit eius exercitui, quod properans 20
noctem diei coniunxerat neque iter intermiserat, ut paene
omnes ex Epiro finitimisque regionibus signa relinquerent,
complures arma proicerent ac fugae simile iter videretur.
3 Sed cum prope Dyrrachium Pompeius constitisset castraque
metari iussisset, perterrito etiam tum exercitu princeps 25
Labienus procedit iuratque se eum non deserturum eundem-
que casum subiturum, quemcumque ei fortuna tribuisset.
4 Hoc idem.reliqui iurant legati ; hos tribuni militum centu-
rionesque sequuntur, atque idem omnis exercitus iurat.
2 autem etiam] etiam autem L' : autem oiii. A'5 6 Staberius T:
Straberius cctt. 10 populusque Romanus] p. R. codd. : del. Paid
12 Staberius Z.r: Straberius r^//. 13 Hosr: Hoc A' etAman-
tini Ciaccomns : Amat (tt U' ) h {0111. V) ini A' 19 Simul . . . incidit
oiii. D' simul codd. recc. : simul ac /3 20 exercitui /-" : exer-
citus A' 22 ex Jinin : in ^
DE BELLO CIVILI LIB. III
Caesar praecepto itinere ad Dyrrachium finem properandi .^
facit castraque ad fiumen Apsum ponit in finibus Apollo-
niatium, tut castellis vigiliisque bene meritae civitatis tutae
essent praesidiot, ibique reliquarum ex Italia legionum
5 adventum exspectare et sub pellibus hiemare constituit.
Hoc idem Pompeius fecit et trans flumen Apsum positis 6
castris eo copias omnis auxiliaque conduxit.
Calenus legionibus equitibusque Brundisi in navis impo- 14
sitis, ut erat praeceptum a Caesare, quantum navium
10 facultatem habebat, navis solvit paulumque a portu pro-
gressus Htteras a Caesare accepit, quibus est certior factus
portus litoraque omnia classibus adversariorum teneri. Quo 2
cognito se in portum recipit navisque omnis revocat. Una
ex his, quae perseveravit neque imperio Caleni obtempera-
15 vit, quod erat sine militibus privatoque consilio administra-
batur, delata Oricum atque a Bibulo expugnata est ; qui de 3
servis Hberisque omnibus ad impuberes supplicium sumit et
ad unum interficit. Ita in exiguo tempore magnoque casu
totius exercitus salus constitit.
20 Bibukis, ut supra demonstratum est, erat cum classe ad 15
Oricum et, sicuti mari portibusque Caesarem prohibebat,
ita ipse omni terra earum regionum prohibebatur. Praesidiis 2
enim dispositis omnia litora a Caesare tenebantur, neque
lignandi atque aquandi neque navis ad terram religandi
25 potestas fiebat. Erat res in magna difficultate summisque 3
angustiis rerum necessariarum premebantur adeo ut coge-
rentur sicuti reliquum commeatum ita ligna atque aquam
Corcyra navibus onerariis supportare, atque etiam uno 4
tenipore accidit ut difficilioribus usi tempestatibus ex pellibus
I praecepto Ciacconius : p fp £: f) /-) fecto occupato X 2 Ap-
siiiti ponit Aldiis: tapsii ponit E : habus (hab LF) supponit cett. 3
vigiliis] vicis Ciacc, qui tutae del. et esset scripsit civitates Diiiter,
9//?' praesidio dcl. tutae /.T': tute U'T: ine D 6 ApsumyiWns:
h a
th (t Fjapsu L'TE : tabsumZ? 9 quta F 16 delata] deletaZJFT'
18 in D'V: 0111. L'T 20 cum r: in E: oiii. Z)/3
C. IVLI CAESARIS
quibus erant tectae naves nocturnum excipere rorem coge-
5 rentur ; quas tamen difficultates patienter atque aequo
animo ferebant neque sibi nudanda litora et relinquendos
6 portus existimabant. Sed cum essent in quibus demonstravi
angustiis ac se Libo cum Bibulo coniunxisset, loquuntur 5
ambo ex navibus cum M'. Acilio et Statio Murco legatis,
quorum alter oppidi muris, alter praesidiis terrestribus
praeerat : velle se de maximis rebus cum Caesare loqui, si
7 sibi eius facultas detur. Huc addunt pauca rei confirmandae
. causa, ut de compositione acturi viderentur. Interim postu- 10
8 lant ut sint indutiae atque ab eis impetrant. Magnum enim
quod adferebant videbatur, et Caesarem id summe sciebant
cupere et profectum aliquid Vibulli mandatis existimabatur.
16 Caesar eo tempore cum legione una profectus ad recipi-
endas ulteriores civitates et rem frumentariam expediendam, 15
qua anguste utebatur, erat ad Buthrotum oppidum oppositum
2 Corcyrae. Ibi certior ab Acilio et Murco per litteras factus
de postulatis Libonis et Bibuli legionem relinquit ; ipse
3 Oricum revertitur. Eo cum venisset, evocantur illi ad
colloquium. Prodit Libo atque excusat Bibulum, quod is 20
iracundia summa erat inimicitiasque habebat etiam privatas
cum Caesare ex aediUtate et praetura conceptas ; ob eam
causam colloquium vitasse, ne res maximae spei maximaeque
4 utiHtatis eius iracundia impedirentur. Pompei summam esse
ac fuisse semper voluntatem ut componerentur atque ab 25
armis discederetur, se[d] potestatem eius rei nullam habere,
propterea quod de consiU sententia summam belli rerumque
5 omnium Pompeio permiserint. Sed postulatis Caesaris
cognitis missuros ad Pompeium atque illum reliqua per se
acturum hortantibus ipsis. Interea manerent indutiae, dum 3°
6 M'. Ursiints: M. codci. 9 sibi eius Z) : sibi ei' Z.' : sibi £":
ei T: om. V 13 aliquid D' : aliquod /3 Vibulli Canter: Bibuli X
16 anguste D'LF: angustae UT' oppositum add. Oitdendorp
20 aiqne Aldits: neque A' 24 Pompei summam A': Summam
suam Kraner 25 componeretur A, edd. 26 se Bitecbeler
DE BELLO CIVILI LIB. III
ab illo rediri posset, neve alter alteri noceret. Huc addit
pauca de causa et de copiis auxiliisque suis.
Quibus rebus neque tum respondendum Caesar existi- i?
mavit neque nunc ut memoriae prodantur satis causae
5 putamus. Postulabat Cae.sar ut legatos sibi ad Pompeium 2
sine periculo mittere liceret idque ipsi fore reciperent aut
acceptos per se ad eum perducerent. Quod ad indutias 3
pertineret, sic belli rationem esse divisam ut illi classe navis
auxiliaque sua impedirent, ipse ut aqua terraque eos prohi-
10 beret. Si hoc sibi remitti vellent, remitterent ipsi de 4
maritimis custodiis ; si illud tenerent, se quoque id reten-
turum. Nihilo minus tamen agi posse de compositione, ut
haec non remitterentur, neque hanc rem illi esse impedi-
mento. Libo neque legatos Caesaris recipere neque 5
15 periculum praestare eorum, sed totam rem ad Pompeium
reicere ; unum instare de indutiis vehementissimeque con-
tendere. Quem ubi Caesar intellexit praesentis periculi 6
atque inopiae vitandae causa omnem orationem instituisse
neque ullam spem aut condicionem pacis adferre, ad reli-
20 quam cogitationem beUi sese recepit.
Bibulus multos dies terra prohibitus et graviore morbo 18
ex frigore ac labore impHcitus, cum neque curari posset
neque susceptum ofificium deserere vellet, vim morbi susti-
nere non potuit. Eo mortuo ad neminem unum summa 2
25 imperi rediit, sed separatim suam quisque classem ad arbi-
trium suum administrabat. Vibullius, sedato tumultu quem 3
repentinus adventus Caesaris concitaverat, ubi primum
freversus estt, adhibito Libone et L. Lucceio et Theophane,
quibusr//;;/ communicare de maximis rebus Pompeius consue-
30 verat, de mandatis Caesaris agere instituit. Quem ingressum 4
in sermonem Pompeius interpellavit et loqui plura prohibuit.
13 illi esse impedimento. Libo Madvig : illis esse impedimenti
loco X 17 qiiem L cori: : qiiae X 25 rediit coM. recc. :
redit X 28 reversus est E : rursiis Dji : e re visum est Elberling
Lucceio Manutiiis: Luceio X 29 cum ndd, Gronoviits
C. IMA rAESARIS
' Quid mihi,' inquit, 'aut vita aut civitate opus est, quam
beneficio Caesaris habere videbor? cuius rei opinio tolli
non poterit, cum in Italiam ex qua profectus sum reductus
5 existimabor.' Bello perfecto ab eis Caesar haec facta
cognovit qui sermoni interfuerunt ; conatus tamen nihilo 5
minus est aliis rationibus per colloquia de pace agere.
19 Inter bina castra Pompei atque Caesaris unum flumen
tantum intererat Apsus, crebraque inter se colloquia miHtes
habebant, neque ullum interim telum per pactiones loquen-
a tium traiciebatur. Mittit P. Vatinium legatum ad ripam 10
ipsam fluminis qui ea quae maxime ad pacem pertinere
viderentur ageret et crebro magna voce pronuntiaret,
Hceretne civibus ad civis de pace tduost legatos mittere,
quod etiam fugitivis ab saltu Pyrenaeo praedonibusque
Hcuisset, praesertim cum id agerent ne cives cum civibus 15
3 armis decertarent ? Multa suppHciter locutus est, ut de
sua atque omnium salute debebat, silentioque ab utri.sque
4 miHtibus auditus. Responsum est ab altera parte A. Var-
ronem profiteri se altera die ad colloquium venturum atque
una visurum quem ad modum tuto legati venire et quae 20
veHent exponere possent ; certumque ei rei tempus consti-
5 tuitur. Quo cum esset postero die ventum, magna utrimque
multitudo convenit magnaque erat exspectatio eius rei atque
6 omnium animi intenti esse ad pacem videbantur. Qua ex
frequentia T. Labienus prodit, summi.ssa oratione loqui de 25
7 pace atque akercari cum Vatinio incipit. Quorum mediam
orationem interrumpunt subito undique tela immissa ; quae
iUe obtectus armis miHtum vitavit ; vulnerantur tamen
complures, in his CorneHus Balbus, M. Plotius, L. Tiburtius,
7 Inter D' : Ut inter 8 tantum de/. Dinter Apsiis
os
Aldiis: th (t L) apsus X 13 duos D'LV: •ii- F: duo UT: suos
Bnittis: tuto Vossiiis 15 cum id /3: ut id Z)' 16 est cod.
Norvic. : om. X 20 visurum quem Elbcrliiig : vis utrumque X
25 summissa] sed missa Terpstra loqui de pace atque Dji :
de pace E
DE BELLO CIVILI LIB. III
centuriones militesque non nuUi. Tum Labienus : ' Desi- 8
nite ergo de compositione loqui ; nam nobis nisi Caesaris
capite relato pax esse nulla potest.'
Isdem temporibus M. Caelius Rufus praetor causa debi- 20
5 torum suscepta initio magistratus tribunal suum iuxta
C. Treboni, praetoris urbani, sellam collocavit et, si quis
appellavisset de aestimatione et de solutionibus quae per
arbitrum fierent, ut Caesar praesens constituerat, fore auxilio
pollicebatur. Sed fiebat aequitate decreti et humanitate 2
10 Treboni, qui his temporibus clementer et moderate ius
dicendum existimabat, ut reperiri non possent a quibus
initium appellandi nasceretur. Nam fortasse inopiam ex- 3
cusare et calamitatem aut propriam suam aut temporum
queri et difiicultates auctionandi proponere etiam mediocris
15 est animi ; integras vero tenere possessiones qui se debere
fateantur, cuius animi aut cuiu.s impudentiae est ? Itaque 4
hoc qui postularet reperiebatur nemo, atque ipsis ad
quorum commodum pertinebat durior inventus est CaeHus ;
et ab hoc profectus initio, ne frustra ingressus turpem 5
20 causam videretur, legem promulgavit, ut sexenni die sine
usuris creditae pecuniae solvantur.
Cum resisteret ServiHus consul reUquique magistratus et 21
minus opinione sua efficeret, ad hominum excitanda studia
sublata priore lege duas promulgavit, unam qua mercedes
25 habitationum annuas conductoribus donavit, aUam tabularum 2
novarum, impetuque multitudinis in C. Trebonium facto et
non nulHs vuhieratis eum de tribunaH deturbavit. De 3
quibus rebus ServiHus consul ad senatum rettuHt, senatus-
que CaeHum ab re pubHca removendum censuit. Hoc
30 decreto eum consul senatu prohibuit et contionari conantem
de rostris deduxit. Ille ignominia et dolore permotus palam 4
10 his add. r 11 possent Vascosanits : posset X ig et X : At
Davies 20 sexenni die Manutitis : sexies seni dies X 27 pro-
turbavit E
C. IVLI CAESARIS
se proficisci ad Caesarem simulavit ; clam iiuntiis ad Milo-
nem missis, qui Clodio interfecto eo nomine erat damnatus,
atque eo in Italiam evocato, quod magnis muneribus datis
gladiatoriae familiae reliquias habebat, sibi coniunxit atque
5 eum in Thurinum ad sollicitandos pastores praemisit. Ipse 5
cum Casilinum venisset unoque tempore signa eius militaria
atque arma Capuae essent comprehensa et familia Neapoli
visa quae proditionem oppidi appararet, patefactis consiHis
exclusus Capua et periculum veritus, quod conventus arma
ceperat atque eum hostis loco habendum existimabat, 'o
consilio destitit atque eo itinere sese avertit.
22 Interim Milo, dimissis circum municipia Htteris se ea
quae faceret iussu atque imperio facere Pompei, quae
mandata ad se per VibulHum delata essent, quos ex aere
2 aHeno laborare arbitrabatur soHicitabat. Apud quos cum 15
proficere nihil posset, quibusdam solutis ergastuHs Cosam
in agro Thurino oppugnare coepit. Eo cum a Q. Pedio
praetore cum legione . . . . , lapide ictus ex muro periit.
3 Et CaeHus profectus, ut dictitabat, ad Caesarem pervenit
Thurios. Ubi cum quosdam eius municipi soHicitaret 20
equitibusque Caesaris GaHis atque Hispanis, qui eo praesidi
causa missi erant, pecuniam poHiceretur, ab his est inter-
4 fectus. Ita magnarum initia rerum, quae occupatione
magistratuum et temporum soHicitam ItaHam habebant,
celerem et facilem exitum habuerunt. 25
23 Libo profectus ab Orico cum classe cui praeerat navium
L Brundisium venit insulamque quae contra portum
Brundisinum est occupavit, quod praestare arbitrabatur
unum locum, qua necessarius nostris erat egressus, quam
2 eo Scaliger: eius X 8 visa /3 : visu D quae D' :
<\. 13 proditionem Kratier: proditione X appararet F. Hof-
inann : appareret D'L'-: apparere /3 12 se add. Kellerhaner
16 Cosam X: Compsam Davies 17 thurino A': Hirpino Glandorp
18 /os/ legione add. impediretur Btiecheler 21 praesidi Manntius :
praedandi X 24 temporuml impcriorum Paitl
DE BELLO CIVILI LIB. III
omnium litora ac portus custodia clausos tueri. Hic 2
repentino adventu navis onerarias quasdam nactus incendit
et unam frumento onustam abduxit magnumque nostris
terrorem iniecit, et noctu militibus ac sagittariis in terra
5 expositis praesidium equitum deiecit et adeo loci opportuni-
tate profecit uti ad Pompeium litteras mitteret, navis reliquas,
si vellet, subduci et refici iuberet ; sua classe auxilia sese
Caesaris prohibiturum.
Erat eo tempore Antonius Brundisi ; ts virtute militum 24
10 confisus scaphas navium magnarum circiter lx cratibus
pluteisque contexit eoque miHtes delectos imposuit atque
eas in Utore pluribus locis separatim disposuit navisque
triremis duas, quas Brundisi faciendas curaverat, per
causam exercendorum remigum ad fauces portus prodire
15 iussit. Has cum audacius progressas Libo vidisset, sperans 2
intercipi posse quadriremis v ad eas misit. Quae cum
navibus nostris propinquassent, nostri veterani in portum
refugiebant, illi studio incitati incautius sequebantur. lam 3
ex omnibus partibus subito Antonianae scaphae signo dato
20 se in hostis incitaverunt primoque impetu unam ex his
quadriremem cum remigibus defensoribusque suis cepe-
runt, reUquas turpiter refugere coegerunt. Ad hoc detri- 4
mentum accessit ut equitibus per oram maritimam ab
Antonio dispositis aquari prohiberentur. Qua necessitate
25 et ignominia permotus Libo discessit a Brundisio obsessio-
nemque nostrorum omisit.
Multi iam menses erant et hiems praecipitaverat, neque 25
Brundisio naves legionesque ad Caesarem veniebant. Ac
non nuUae eius rei praetermissae occasiones Caesari vide-
30 bantur, quod certe saepe flaverant venti quibus necessario
committendum existimabat. Quantoque eius ampUus pro- 2
I omms. Nicasins 9 '\% add. Daelm 17 appropinquassent >-
25 obsessionem D'U'T: obsidionem LV 27 erantj transierant
E 30 certe] cercii Madvig
C. IVLI CAESARIS
cesserat temporis, tanto crant alacriores ad custodias ([ui
classibus praeerant maioremque fiduciam prohibendi habe-
bant, et crebris Pompei litteris castigabantur, quoniam
primo venientem Caesarem non prohibuissent, ut reliquos
eius exercitus impedirent, duriusque cotidie tempus ad 5
3 transportandum lenioribus ventis exspectabant. Quibus
rebus permotus Caesar Brundisium ad suos severius scripsit,
nacti idoneum ventum ne occasionem navigandi dimitterent,
si vel ad litora Apolloniatium cursum dirigere atque eo
4 navis eicere possent. Haec a custodiis classium loca 10
maxime vacabant, quod se longius a portibus committere
non audebant.
26 Illi adhibita audacia et virtute, administrantibus M. An-
tonio et Fufio Caleno, multum ipsis militibus hortantibus
neque uUum periculum pro salute Caesaris recusantibus, 15
nacti Austrum navis solvunt atque altero die ApoUoniam
2 Dyrrachiumque praetervehuntur. Qui cum essent ex con-
tinenti visi, C. Coponius, qui Dyrrachi classi Rhodiae prae-
erat, navis ex portu educit et, cum iam nostris remissiore
vento appropinquassent, idem Auster increbruit nostrisque 20
3 praesidio fuit. Neque vero ille ob eam causam conatu
desistebat, sed labore et perseverantia nautarum et vim
tempestatis superari posse sperabat praetervectosque Dyr-
4 rachium magna vi venti nihilo setius sequebatur. Nostri
usi fortunae beneficio tamen impetum classis timebant, si 25
forte ventus remisisset. Nacti portum, qui appellatur
Nymphaeum, ultra Lissum milia passuum iii, eo navis
introduxerunt — qui portus ab Africo tegebatur, ab Austro
3 castigabantur X : instigabantur Paitl 4 ut X : at KyaffcH
9 si vel Menge : siveX 10 eicere Aldns: eligere X custodiis
Ciacconius: custodibus ^ ir a. add. Vossiiis 12 audebant V:
auderent ff//. 17 Dyrrachiumque r : Dyrrachium X: dcl. Elbcrlins;
18 C. Ciacconins : Q. DL' : M.E: oin. T 19 nostris L^F' : nostri X
20 appropinquassent X: appropinquasset Vascosantis increbuit Z?'Z.7'
22 et vim D'U'T': se vim L 23 superare L con:
DE BELLO CIVILI LIB. III
non erat tutus — leviusque tempestatis quam classis periculum
aestimaverunt. Quo simul atque intro est itum, incredibili 5
felicitate Auster, qui per biduum flaverat, in Africum se
vertit.
5 Hic subitam commutationem fortunae videre licuit. 27
Qui modo sibi timuerant, hos tutissimus portus recipiebat ;
qui nostris navibus periculum intulerant, de suo timere
cogebantur. Itaque tempore commutato tempestas et no- 2
stros texit et navis Rhodias adflixit, ita ut ad unam omnes
10 constratae numero xvi eliderentur et naufragio interirent,
et ex magno remigum propugnatorumque numero pars ad
scopulos allisa interficeretur, pars ab nostris detraheretur ;
quos omnis conservatos Caesar domum remisit.
Nostrae naves duae tardius cursu confecto in noctem 28
15 coniectae, cum ignorarent quem locum reliquae cepissent,
contra Lissum in ancoris constiterunt. Has scaphis minori- 2
busque navigiis compluribus summissis OtaciHus Crassus,
qui Lissi praeerat, expugnare parabat ; simul de deditione
eorum agebat et incolumitatem deditis pollicebatur. Harum 3
20 altera navis ccxx e legione tironum sustulerat, altera ex
veterana paulo minus cc. Hic cognosci Hcuit quantum 4
esset hominibus praesidi in animi firmitudine. Tirones
enim multitudine navium perterriti et salo nauseaque con-
fecti iure iurando accepto nihil eis nocituros hostis se
25 OtaciHo dediderunt ; qui omnes ad eum producti contra
reHgionem iuris iurandi in eius conspectu crudeHssime inter-
ficiuntur. At veteranae legionis miHtes item conflictati et 5 '
tempestatis et sentinae vitiis neque ex pristina virtute remit-
tendum aHquid putaverunt et tractandis condicionibus et
30 simulatione deditionis extracto primo noctis tempore guber-
6 recipiebat Ed : reiciebat D0 12 detraheretur E : distraheretur
cett. 17 Otacilius Manniins : octacilius L' : octalicius D' : t.
acilius V 21 Hic Aldtis : His X 22 Tirones . . . navium]
Na cu L 27 item Z.'- : idem X 29 et tractandis Mortts: sed
tractandis ^V 30 extracto 13 ; extracta D'
C. IVLI CAESARIS
6 natorem in terram navem eicere cogunt, ipsi idoneum locum
nacti reliquam noctis partem ibi confecerunt et luce prima
missis ad eos ab Otacilio equitibus, qui eam partem orae
maritimae adservabant, circiter cccc quique eos armati ex
praesidio secuti sunt, se defenderunt et non nullis eorum 5
interfectis incolumes se ad nostros receperunt.
29 Quo facto conventus civium Romanorum qui Lissum
obtinebant, quod oppidum eis antea Caesar attribuerat
muniendumque curaverat, Antonium recepit omnibusque
rebus iuvit. Otacilius sibi timens ex oppido fugit et ad 10
2 Pompeium pervenit. 'Expositis omnibus copiis Antonius,
quarum erat summa veteranarum trium legionum uniusque
tironum et equitum dccc, plerasque navis in Italiam re-
3 mittit ad reliquos milites equitesque transportandos, pon-
tones, quod est genus navium Gallicarum, Lissi relinquit 15
hoc consilio ut, si forte Pompeius vacuara existimans
Italiam eo traiecisset exercitum, quae opinio erat edita in
vulgus, aliquam Caesar ad insequendum facultatem haberet,
nuntiosque ad eum celeriter mittit quibus regionibus exer-
citum exposuisset et quid militum transvexisset. 20
30 Haec eodem fere tempore Caesar atque Pompeius co-
gnoscunt. Nam praetervectas Apolloniam Dyrrachiumque
navis viderant, ipsi iter secundum eas terra direxerant, sed
2 quo essent eae delatae primis diebus ignorabant. Cogni-
taque re diversa sibi ambo consilia capiunt : Caesar, ut 25
quam primum se cum Antonio coniungeret, Pompeius, ut
venientibus in itinere se opponeret, [et] si imprudentis ex in-
3 sidiis adoriri posset ; eodemque die uterque eorum ex castris
stativis a flumine Apso exercitum educunt, Pompeius clam
4 et noctu, Caesar palam atque interdiu. Sed Caesari circuitu 3°
maiore iter erat longius, adverso flumine, ut vado transire
9 recepit V; recipit «/A 10 ex add. Nipperdey 11 Expositis
Achilles Statiiis : ex ^ 23 terra Scaliger (Z, ?) : terras X 27 in
ont. D' et dcL Davies 29 Apso Aldits : tapso EV :
thapso DUT
DE BELLO CIVILI LIB. III
posset ; Pompeius, quia expedito itinere flumen ei transeun-
dum non erat, niagnis itineribus ad Antonium contendit
atque, ubi eum appropinquare cognovit, idoneum locum 5
nactus ibi copias coUocavit suosque omnis castris continuit
5 ignisque fieri prohibuit, quo occultior esset eius adventus.
Haec ad Antonium statim per Graecos deferuntur. Ille 6
missis ad Caesarem nuntiis unum diem sese castris tenuit ;
altero die ad eum pervenit Caesar. Cuius adventu cognito 7
Porapeius, ne duobus circumcluderetur exercitibus, ex eo
10 loco discedit omnibusque copiis ad Asparagium Dyrrachi-
norum pervenit atque ibi idoneo loco castra ponit.
His temporibus Scipio detrimentis quibusdam circa mon- 31
tem Amanum acceptis imperatorem se appellaverat. Quo 2
facto civitatibus tyrannisque magnas imperaverat pecunias,
15 item a pubHcanis suae provinciae debitam bienni pecuniam
exegerat et ab isdem insequentis anni mutuam praeceperat
equitesque toti provinciae imperaverat. Quibus coactis, 3
finitimis hostibus Parthis post se relictis, qui paulo ante
M. Crassum imperatorem interfecerant et M. Bibulum in
20 obsidione habuerant, legiones equitesque ex Syria de-
duxerat. Summamque in soUicitudinem ac timorem Parthici 4
beUi provincia cum venisset, ac non nullae militum voces
cum audirentur sese contra hostem si ducerentur ituros,
contra civem et consulem arma non laturos, deductis Perga-
25 mum atque in locupletissimas urbes in hiberna legionibus
maximas largitiones fecit et confirmandorum militum causa
diripiendas his civitates dedit.
Interim acerbissime imperatae pecuniae tota provincia 32
exigebantur. Multa praeterea generatim ad avaritiam ex-
30 cogitabantur. In capita singula servorum ac liberorum 2
tributum imponebatur ; colurnnaria, ostiaria, frumentum,
milites, arma, remiges, tormenta, vecturae imperabantur ;
cuius modo rei nomen reperiri poterat, hoc satis esse ad
cogendas pecunias videbatur. Non sokim urbibus sed 3
CAES. B C. 7
C. IVLI CAESARIS
paene vicis castelllsque singulis cum imperio praeficieban-
tur. Qui horum quid acerbissime crudelissimeque fecerat,
4 is et vir et civis optimus habebatur. Erat plena hctorum et
imperiorum provincia, differta praefectis atque exactoribus,
qui praeter imperatas pecunias suo etiam privato compendio 5
serviebant : dictitabant enim se domo patriaque expulsos
omnibus necessariis egere rebus, ut honesta praescriptione
6 rem turpissimam tegerent. Accedebant ad haec gravissimae
usurae, quod in bello plerumque accidere consuevit univer-
sis imperatis pecuniis ; quibus in rebus prolationem diei 10
donationem esse dicebant. Itaque aes alienum provinciae
6 eo biennio multiplicatum est. Neque minus ob eam causam
civibus Romanis eius provinciae, sed in singulos conventus
singulasque civitates certae pecuniae imperabantur, mutuas-
que illas ex senatus consulto exigi dictitabant ; publicanis, 15
ut in Syria fecerant, insequentis anni vectigal promutuum.
33 Praeterea Ephesi a fano Dianae depositas antiquitus pecu-
nias Scipio tolli iubebat. Certaque ei rei die constituta
cum in fanum ventum esset adhibitis compluribus senatorii
ordinis, quos advocaverat Scipio, Htterae ei redduntur a 20
Pompeio, mare transisse cum legionibus Caesarem ; prope-
raret ad se cum exercitu venire omniaque post [ea quae]
2 haberet. His litteris acceptis, quos advocaverat dimittit ;
ipse iter in Macedoniam parare incipit paucisque post
diebus est profectus. Haec res Ephesiae pecuniae salutem 25
attulit.
34 Caesar, Antoni exercitu coniuncto, deducta Orico legione
quam tuendae orae maritimae causa posuerat, temptandas
2 sibi provincias longiusque procedendum existimabat et, cum
I siriguli post singulis add. Oehler 4 imperiorum D'T:
impiorum cetf. praefectis Aldiis : pceptis X 15 illas ex
senatus Aldiis : ex illo se X 16 in Syria Steplianits : insorte ^ :
in (0111. E) forte D' 18 Certaque ei rei die AchiUes Statins:
Ceteraque eius diei X 19 senatorii ordinis DT' : ordinis sena-
torii L' 22 post Aldiis : postea {om. L' quae X
DE BELLO CIVILI LIB. III
ad eum ex Thessalia Aetoliaque legati venissent qui prae-
sidio misso poUicerentur earum gentium civitates imperata
facturas, L. Cassium Longinum cum legione tironum, quae
appellabatur xxvii., atque equitibus cc in Thessaliam, C.
5 Calvisium Sabinum cum cohortibus v paucisque equitibus
in Aetoliam misit ; maxime eos, quod erant propinquae re-
giones, de re frumentaria ut providerent hortatus est. Cn. 3
Domitium Calvinum cum legionibus duabus, xi. et xii., et
equitibus d in Macedoniam proficisci iussit ; cuius provin- 4
10 ciae ab ea parte quae Ubera appellabatur Menedemus, prin-
ceps earum regionum, missus legatus omnium suorum
excellens studium profitebatur.
Ex his Calvisius primo adventu summa omnium Aetolo- 35
rum receptus voluntate praesidiis adversariorum Calydone
15 et Naupacto reiectis omni Aetolia potitus est. Cassius in 2
Thessaham cum legione pervenit. Hic cum essent fa-
ctiones duae, varia voluntate civitatium utebatur : Hegesa-
retos, veteris homo potentiae, Pompeianis rebus studebat ;
Petraeus, summae nobilitatis adulescens, suis ac suorum
20 opibus Caesarem enixe iuvabat.
Eodemque tempore Domitius in Macedoniam venit et, 36
cum ad eum frequentes civitatium legationes convenire
coepissent, nuntiatum est adesse Scipionem cum legionibus,
magna opinione et fama omnium ; nam plerumque in "tnovi- 2
25 tatet fama antecedit. Hic nullo in loco Macedoniae mora-
tus magno impetu tendit ad Domitium et, cum ab eo miUa
passuum xx afuisset, subito se ad Cassium Longinum in 3
Thessaham convertit. Hoc adeo celeriter fecit ut simul
adesse et venire nuntiaretur et, quo iter expeditius faceret,
I Thessaliam Aldits: Thessaliam Ciubet E) ire X 15 reiectis
Vascosanns: relictis D& : receptis E 17 civitatum F ig
Petraeus Ciaccoiiiiis : Petreius /3 : Praeteus D' 22 civitatum LF
23 legionibus Glareantis : legione X 24 post novitate add. rem
Ciacconizis: in nova re veritatem Hoffmann 26 tendit D'T' \
tetendit L' : contendit r
C. IVLI CAESARIS
M. Favonium ad flumen Haliacmonem, quod Macedoniam
a Thessalia dividit, cum cohortibus viii praesidio impedi-
mentis legionum reliquit castelkimque ibi muniri iussit.
4 Eodem tempore equitatus regis Cotyis ad castra Cassi ad-
5 volavit, qui circum Thessaliam esse consuerat. Tum timore 5
perterritus Cassius cognito Scipionis adventu visisque equi- •
tibus, quos Scipionis esse arbitrabatur, ad montis se con-
vertit qui Thessaliam cingunt atque ex his locis Ambraciam
6 versus iter facere coepit. At Scipionem properantem sequi
litterae sunt consecutae a M. Favonio, Domitium cum 10
legionibus adesse neque se praesidium, ubi constitutus
7 esset, sine auxilio Scipionis tenere posse. Quibus litteris
acceptis consiHum Scipio iterque commutat ; Cassium sequi
8 desistit, Favonio auxiUum ferre contendit. Itaque die ac
nocte continuato itinere ad eum pervenit tam opportuno 15
tempore ut simul Domitiani exercitus pulvis cerneretur et
primi antecursores Scipionis viderentur. Ita Cassio indu-
stria Domiti, Favonio Scipionis celeritas salutem attuHt.
37 Scipio, biduum castris stativis moratus ad flumen quod
inter eum et Domiti castra fluebat HaHacmonem, tertio die 20
prima luce exercitum vado traducit et castris positis postero
2 die mane copias ante frontem castrorum instruit. Domitius
tum quoque sibi dubitandum non putavit quin productis
legionibus proeHo decertaret. Sed cum esset inter bina
castra campus circiter miHum passuum vi, Domitius castris 25
Scipionis aciem suam subiecit, ifle a vaflo non discedere
3 perseveravit. At tamen aegre retentis Domitianis miHtibus
est factum ne proeHo contenderetur, et maxime, quod rivus
difficiHbus ripis subiectus castris Scipionis progressus nostro-
I Haliacmonem Aldus: alcmonem X 3 legionum Glareanus:
legionis X 4 Cotyis Nippcrdey : Cottis (Cotti E X 5 con-
suerat] consueverat ELU 11 se om. D' 12 posse om. D'
19 biduum Z)3 : biduo in E: biduom Holder: biduum in r 20
Haliacmonem Aldus : ali (y D) sa (i E : ai U) ca X 23 tum quoque]
quoque tum Kiibler 25 vi] 11 Stoffel 26 vallo r: valle X
discedere /3 : descendere D' 27 At] ac Nipperdey
DE BELLO CIVILI LIB. III
rum impediebat. Quorum studium alacritatemque pugnandi 4
cum cognovisset Scipio, suspicatus fore ut postero die aut
invitus dimicare cogeretur aut magna cum infamia castris se
contineret, qui magna exspectatione venisset, temere pro-
6 gressus turpem habuit exitum et noctu neque conclamatis
quidem vasis flumen transiit atque in eandem partem ex qua
venerat rediit ibique prope flumen edito natura loco castra
posuit. Paucis diebus interpositis noctu insidias equitum 5
collocavit quo in loco superioribus fere diebus nostri pabulari
10 consuerant ; et, cum cotidiana consuetudine Q. Varus, prae-
fectus equitum Domiti, venisset, subito illi ex insidiis
consurrexerunt. Sed nostri fortiter impetum eorum tulerunt 6
celeriterque ad suos quisque ordines rediit atque ultro
universi in hostis impetum fecerunt. Ex his circiter lxxx 7
15 interfectis, reliquis in fugam coniectis, dubbus amissis in
castra se receperunt.
His rebus gestis Domitius sperans Scipionem ad pugnam 38
elici posse simulavit sese angustiis rei frumentariae adductum
castra movere vasisque militari more conclamatis progressus
20 miHa passuum iii loco idoneo et occulto omnem exercitum
equitatumque collocavit. Scipio ad sequendum paratus 2
equitum magnam partem ad explorandum iter Domiti et
cognoscendum praemisit. Qui cum essent progressi primae- 3
que turmae insidias intravissent, ex fremitu equorum inlata
25 suspicione ad suos se recipere coeperunt, quique hos seque-
bantur celerem eorum receptum conspicati restiterunt. No- 4
stri cognitis t[hostium] insidiis, ne frustra reliquos exspecta-
rent, duas nacti turmas exceperunt. In his fuit M. Opimius
praefectus equitum. Reliquost omnis earum turmarum aut
30 interfecerunt aut captos ad Domitium deduxerunt.
4 inagna]cum magna£': magna cum r 5 neque X: necodd. recc,
II illi om. D' 20 loco] in loco LF 22 equitum magnam Nip-
perdey : equitatum magnamque (magnam V) X 27 hostium dcl. edd.,
post nacti pos. Menge 28 exceperunt et Reliquos del. Hoffmann In
his fuit] Unus fugit Roscher : lactmam ante hi sttspicati alii aliicr cxplent
C. IVLI CAESARIS
39 Deductis orae maritimae praesidiis Caesar, ut supra
demonstratum est, iii cohortis Orici oppidi tuendi causa
reliquit isdemque custodiam navium longarum tradidit quas
ex Italia traduxerat. Huic officio oppidoque M'. Acilius
2 legatus praeerat. Is navis nostras interiorem in portum 5
post oppidum reduxit et ad terram deligavit faucibusque
portus navem onerariam submersam obiecit et huic alteram
coniunxit ; super quas turrem effectam ad ipsum introitum
portus opposuit et militibus complevit tuendamque ad
omnis repentinos casus tradidit. 10
40 Quibus cognitis rebus Cn. Pompeius filius, qui classi
Aegyptiae praeerat, ad Oricum venit submersamque navem
remulco multisque contendens funibus adduxit atque alteram
navem quae erat ad custodiam ab Acilio posita pluribus
aggressus navibus, in quibus ad libram fecerat turris, ut ex 15
superiore pugnans loco integrosque semper defatigatis
summittens et reliquis partibus simul ex terra scalis et classe
nioenia oppidi temptans, uti adversariorum manus diduceret,
labore et multitudine telorum nostros vicit deiectisque
defensoribus, qui omnes scaphis excepti refugerant, eam 20
2 navem expugnavit. Eodemque tempore ex altera parte
molem tenuit naturalem obiectam, quae paene insulam
oppidum efficit, et iiii biremis subiectis scutulis impulsas
3 vectibus in interiorem portum traduxit. Ita ex utraque
parte navis longas aggressus, quae erant deligatae ad terram 25
4 atque inanes, iiii ex his abduxit, reliquas incendit. Hoc
confecto negotio D. Laelium ab Asiatica classe abductum
4 W. add. Achainfre AcWms Facriiiis : caninius Z>' : caninia-
nus /3 5 portum Ciaccoiiiiis : partem X 8 quas X : qua
Maimtiits : quam Kraffert turrem] turrim ET 13 adduxit
X: abduxit ZJrtwrs 19 deiectis Vossiits : defectis X 21
parte : partem D' 22 obiectam /3 : obiectum D' 23 efficit,
et Menge : effecerat X mole tenui naturaliter obiecta . . .
effecerat Nippcrdey 24 portum Ciacconiits : partem X 26
abduxit V : adduxit cetl.
DE BELLO CIVILI LIB. III
reliquit, qui commeatus Byllide atque Amantia importari in
oppidum prohibebat. Ipse Lissum profectus navis onerarias 5
XXX a M. Antonio relictas intra portum aggressus omnis
incendit ; Lissum expugnare conatus defendentibus civibus
5 Romanis qui eius conventus erant militibusque quos praesidi
causa miserat Caesar, triduum moratus paucis in oppugna-
tione amissis re infecta inde discessit.
Caesar, postquam Pompeium ad Asparagium esse cogno- 41
vit, eodem cum exercitu profectus expugnato in itinere
10 oppido Parthinorum, in quo Pompeius praesidium habebat,
tertio die [MacedoniamJ ad Pompeium pervenit iuxtaque
eum castra posuit et postridie eductis omnibus copiis acie
instructa decernendi potestatem Pompeio fecit. Ubi illum 2
suis locis se tenere animum advertit, reducto in castra
15 exercitu aliud sibi consiHum capiendum existimavit. Itaque 3
postero die omnibus copiis magno circuitu difficili angusto-
que itinere Dyrrachium profectus est sperans Pompeium
aut Dyrrachium compeUi aut ab eo intercludi posse, quod
omnem commeatum totiusque belU apparatum eo contuHsset;
20 ut accidit. Pompeius enim primo ignorans eius consilium, 4
quod diverso ab ea regione itinere profectum videbat,
angustiis rei frumentariae compulsum discessisse existimabat;
postea per exploratores certior factus postero die castra
movit breviore itinere se occurrere ei posse sperans. Quod 5
25 fore suspicatus Caesar militesque adhortatus ut aequo animo
laborem ferrent parva parte noctis itinere intermisso mane
Dyrrachium venit, cum primum agmen Pompei procul
cerneretur, atque ibi castra posuit.
Pompeius interclusus Dyrrachio, ubi propositum tenere 42
30 non potuit, secundo usus consiHo edito loco, qui appellatur
Petra aditumque habet navibus mediocrem atque eas a
I Byllide Stephamis: byblide LV: biblide U'T: hiblide D'
Amantia Glarcaiius: mantinea X 6 oppugnatione] expugna-
tione L 11 Maccdoniam del. Forchhaminer 13 fecit] dedit
D' 26 parva parte] parvam partem Hotoinaiinus
C. IVLI CAESARIS
2 quibusdam protegit ventis, castra communit. Eo partem
navium longarum convenire, frumentum commeatumque ab
Asia atque omnibus regionibus quas tenebat comportari
3 imperat. Caesar longius bellum ductum iri existimans et
de Italicis commeatibus desperans, quod tanta diligentia 5
omnia litora a Pompeianis tenebantur classesque ipsius, quas
hieme in Sicilia, Gallia, Italia fecerat, morabantur, in Epirum
rei frumentariae causa Q. Tillium et L. Canuleium legatum
misit, quodque hae regiones aberant longius, locis certis
horrea constituit vecturasque frumenti finitimis civitatibus 10
4 discripsit. Item Lisso Parthinisque et omnibus casteUis
5 quod e.sset frumenti conquiri iussit. Id erat perexiguum
cum ipsius agri natura, quod sunt loca aspera ac montuosa
ac plerumque frumento utuntur importato, tum quod Pom-
peius haec providerat et superioribus diebus praedae loco 15
Parthinos habuerat frumentumque omne conquisitum spo-
liatis effossisque eorum domibus per equites in Petram
comportarat.
43 Quibus rebus cognitis Caesar consiUum capit ex loci
natura. Erant enim circum castra Pompei permulti editi 20
atque asperi coUes. Hos primum praesidiis tenuit castella-
2 que ibi communiit. Inde, ut loci cuiusque natura ferebat,
ex castello in castellum perducta munitione circumvallare
3 Pompeium instituit haec spectans, . quod angusta re fru-
mentaria utebatur, quodque Pompeius multitudine equitum 25
valebat, quo minore periculo undique frumentum commea-
tumque exercitui supportare posset, simul uti pabulatione
Pompeium prohiberet equitatumque eius ad rem gerendam
inutilem efficeret, tertio ut auctoritatem, qua ille maxime
apud exteras nationes niti videbatur, minueret, cum fama 30
4 ductum] ductu L'T 8 legatum] legatos V 11 et] ex
L,Mcnge 13 ac niontuosa] et montuosa Z, (?^ 15 providerat
Aldns: pviderat £■ : providebat Z>/3 17 m 'Ptiva.m Bnecltekr : in
petra E: in porta cctt. 24 haec ... 48 § 2 iaciebant ont. D'
spectans Vascosantts : exspectans X
DE BELLO CIVILI LIB. III
per orbeni terrarum percrebruisset illum a Caesare obsideri
neque audere proelio dimicare.
Pompeius neque a mari Dyrrachioque discedere volebat, 44
quod omnem apparatum belli, tela, arma, tormenta ibi collo-
5 caverat frumentumque exercitui navibus supportabat, neque
munitiones Caesaris prohibere poterat, nisi proeHo decer-
tare vellet ; quod eo tempore statuerat non esse facien-
dum. Relinquebatur ut extremam rationem belU sequens 2
quam plurimos collis occuparet et quam latissimas re-
10 giones praesidiis teneret Caesarisque copias quam maxime
posset distineret ; idque accidit. CasteUis enim xxiiii 3
effectis xv milia passuum circuitu amplexus hoc spatio
pabulabatur ; multaque erant intra eum locum manu sata
quibus interim iumenta pasceret. Atque ut nostri perpetuas 4
15 munitiones tvidebantt perductas ex castellis in proxima
castella, ne quo loco erumperent Pompeiani ac nostros
post tergum adorirentur [timebant], ita illi interiore spatio
perpetuas munitiones efficiebant, ne quem locum nostri
intrare atque ipsos a tergo circumvenire possent. Sed illi 5
20 operibus vincebant, quod et numero militum praestabant et
interiore spatio minorem circuitum habebant. Quae cum 6
erant loca Caesari capienda, etsi prohibere Pompeius totis
copiis et dimicare non constituerat, tamen suis locis sagitta-
rios funditoresque mittebat, quorum magnum habebat
25 numerum, multique ex nostris vulnerabantur magnusque
incesserat timor sagittarum atque omnes fere miUtes aut ex
coactis aut ex centonibus aut ex coriis tunicas aut tegimenta
fecerant quibus tela vitarent.
In occupandis praesidiis magna vi uterque nitebatur : 45
7 faciendum non esse statuerat U' 15 videbant X : an pro-
videbant ? sediidendum vidctur 16 nequo Z. corr. : neque;3: neque
ne <\wo Buecheler 17 timebant sccl. Faernus 18 ne quem codd.
Petav. et Cuiac. : neque ;3 21 Ouae cum X : quam quae Kraffcrt,
quem hic secutus Kiibler iitfra Quem etsi scribii 29 nitebatur
codd. Petav. ct Cuiac. : uidebatur /3
C. IVLI CAESARIS
Caesar, ut <iuani angustissime Pompeium contineret, Pom-
peius, ut quam plurimos collis quam maximo circuitn occu-
2 paret ; crebraque ob eam causam proelia fiebant. In his
cum legio Caesaris nona praesidium quoddam occupavisset
et munire coepisset, huic loco propinquum et contrarium 5
collem Pompeius occupavit nostrosque opere prohibere
3 coepit et, cum una ex parte prope aequum aditum haberet,
primum sagittariis funditoribusque circumiectis, postea levis
armaturae magna multitudine missa tormentisque prolatis
munitiones impediebat ; neque erat facile nostris uno lo
4 tempore propugnare et munire. Caesar, cum suos ex omni-
bus partibus vuhierari videret, recipere se iussit et loco
6 excedere. Erat per decUve receptus. IIH autem hoc acrius
instabant neque regredi nostros patiebantur quod timore
6 adducti locum rcHnquere videbantur. Dicitur eo tempore 15
glorians apud suos Pompeius dixisse non recusare se quin
nulHus usus imperator existimaretur, si sine maximo detri-
mento legiones Caesaris sese recepissent inde quo temere
essent progressae.
46 Caesar receptui suorum timens cratis ad extremum tumu- 20
lum contra hostem proferri et adversas locari, intra has
mediocri latitudine fossam tectis miHtibus obduci iussit
2 locumque in omnis partis quam maxime impediri. Ipse
idoneis locis funditores instruxit, ut praesidio nostris se
recipientibus essent. His rebus completis legionem reduci 25
3 iussit. Pompeiani hoc insolentius atque audacius nostros
premere et instare coeperunt cratisque pro munitione
4 obiectas propulerunt, ut fossas transcenderent. Quod cum
animadvertisset Caesar, veritus ne non reducti sed deiecti
yiderentur maiusque detrimentum caperetur, a medio fere 30
spatio suos per Antonium, qui ei legioni praeerat, cohortatus
tuba signum dari atque in hostis impetum fieri iussit.
5 MiHtes legionis viiii. subito conspirati pila coniecerunt et ex
13 receptus ;■ : receptu X 25 legionem Facnnts : legiones X
DE BELLO CIVILI LIB. III
inferiore loco adversus clivum incitati cursu praecipites
Pompeianos egerunt et terga vertere coegerunt ; quibus ad
recipiendum crates derectae longuriique obiecti et institutae
fossae magno impedimento fuerunt. Nostri vero, qui satis 6
5 habebant sme detrimento discedere, compluribus interfectis,
V omnino suorum amissis quietissime se receperunt paulo-
que citra eum locum aliis comprehensis collibus munitiones
perfecerunt.
Erat nova et inusitata belli ratio cum tot castellorum 47
10 numero tantoque spatio et tantis munitionibus et toto obsi-
dionis genere, tum etiam reliquis rebus. Nam quicumque 2
alterum obsidere conati sunt, perculsos atque infirmos hostis
adorti aut proelio superatos aut aHqua offensione permotos
continuerunt, cum ipsi numero equitum militumque prae-
15 starent ; causa autem obsidionis haec fere esse consuevit, ut
frumento hostis prohiberent. At tum integras atque inco- 3
lumis copias Caesar inferiore militum numero continebat,
cum illi omnium rerum copia abundarent ; cotidie enim
magnus undique navium numerus conveniebat quae com-
20 meatum supportarent, neque uUus flare ventus poterat quin
aliqua ex parte secundum cursum haberent. Ipse autem 4
consumptis omnibus longe lateque frumentis summis erat in
angustiis. Sed tamen haec singulari patientia milites fere- 5
bant. Recordabantur enim eadem se superiore anno in
25 Hispania perpessos labore et patientia maximum bellum
confecisse ; meminerant ad Alesiam magnam se inopiam
perpessos, multo etiam maiorem ad Avaricum, maximarum
se gentium victores discessisse. Non illis hordeum cum 6
daretur, non legumina recusabant ; pecus vero, cuius rei
30 summa erat ex Epiro copia, magno in honore habebant.
Est etiam genus radicis inventum ab eis qui fuerant 48
t clivum Siephanits : pilum X 3 derectae U' : derete T :
directae LV : dereptae Stoffcl obiecti r: obtecti X 6 se
om. L'T 21 haberent \ : haberet ceiL
C. IVLI CAESARIS
ta valeribust quod appellatur chara, quod admixtum lacte
multum inopiam levabat. Id ad similitudinem panis efficie-
2 bant. Eius erat magna copia. Ex hoc effectos panis, cum
in coUoquiis Pompeiani famem nostris obiectarent, vulgo in
eos iaciebant, ut spem eorum minuerent. 5
49 lamque frumenta maturescere incipiebant atque ipsa
spes inopiam sustentabat, quod celeriter se habituros copiam
confidebant ; crebraeque voces militum in vigiliis colloquiis-
que audiebantur prius se cortice ex arboribus victuros
2 quam Pompeium e manibus dimissuros. Libenter etiam ex lo
perfugis cognoscebant equos eorum tolerari, reliqua vero
iumenta interisse ; uti autem ipsos valetudine non bona
cum angustiis loci et odore taetro ex multitudine cadaverum
et cotidianis laboribus insuetos operum, tum aquae summa
3 inopia adfectos. Omnia enim flumina atque omnis rivos 15
qui ad mare pertinebant Caesar aut averterat aut magnis
operibus obstruxerat atque, ut erant loca montuosa et ad
specus angustiae vallium, has sublicis in terram demissis
praesepserat terramque aggesserat, ut aquam continerent.
4 Ita illi necessario loca sequi demissa ac palustria et puteos 20
fodere cogebantur atque hunc laborem ad cotidiana opera
addebant ; qui tamen fontes a quibusdam praesidiis aberant
5 longius et celeriter aestibus exarescebant. At Caesaris
exercitus optima valetudine summaque aquae copia uteba-
tur, tum commeatus omni genere praeter frumentum abun- 25
dabat ; quibus cotidie melius tsubtereret tempus maioremque
spem maturitate frumentorum proponi videbant.
50 In novo genere belli novae ab utrisque bellandi rationes
reperiebantur. Illi cum animadvertissent ex ignibus nocte
cohortis nostras ad munitiones excubare, silentio aggressi 30
universas in multitudinem sagittas coiciebant et se confestim
I a valeribus X teste Holder qiii ab alebribus scripsit chara]
kara V lacte] lacti T' 18 instar specuum Freudcnbcrg
dcmissis cod. Palaf. : dimissis cett. 19 continerent] contineret T'
26 subterere Z>'F: subtrere Z,'?': sxiccedcre Hoffmanii
DE BELLO CIVILI LIB. III
ad suos recipiebant. Quibus rebus nostri usu docti haec 2
reperiebant remedia, ut alio loco ignis facerent
5 Interim certior factus P. Sulla, quem discedens castris 51
praefecerat Caesar, auxilio cohorti venit cum legionibus
duabus ; cuius adventu facile sunt repulsi Pompeiani. Neque 2
vero conspectum aut impetum nostrorum tulerunt, primisque
deiectis reliqui se verterunt et loco cesserunt. Sed inse- 3
10 quentis nostros, ne longius prosequerentur, Sulla revocavit.
At plerique existimant, si acrius insequi voluisset, bellum eo
die potuisse finiri. Cuius consihum reprehendendum non
videtur. Ahae enim sunt legati partes atque imperatoris ; 4
alter omnia agere ad praescriptum, alter libere ad summam
15 rerum consulere debet. Sulla a Caesare castris reUctus 5
Hberatis suis hoc fuit contentus neque proeho decertare
voluit, quae res tamen fortasse ahquem reciperet casum, ne
imperatorias sibi partis sumpsisse videretur. Pompeianis 6
magnam res ad receptum difificultatem adferebat. Nam ex
20 iniquo progressi loco in summo constiterant ; si per decHve
sese reciperent, nostros ex superiore insequentis loco vere-
bantur ; neque multum ad sohs occasum temporis supererat ;
spe enim conficiendi negoti prope in noctem rem deduxerant.
Ita necessario atque ex tempore capto consiHo Pompeius 7
25 tumulum quendam occupavit, qui tantum aberat a nostro
castello ut telum tormento missum adigi non posset. Hoc
consedit loco atque eum communivit omnisque ibi copias
continuit.
Eodem tempore duobus praeterea locis pugnatum est ; 52
30 nam plura castella Pompeius pariter distinendae manus
causa temptaverat, ne ex proximis praesidiis succurri posset.
Uno loco Volcatius TuUus impetum legionis sustinuit 2
2 deesse aliquid sensit Mamitiits qiii aXxo e-x.c\iha.TenX. acid. 26 tor-
mentoD'V: tormentum T : tormentumve Z,' 28 hic lacunam
trium verstmm habet D
C. IVLI CAESARIS
cohortibus tribus atque eam loco depulit ; altero Germani
munitiones nostras egressi compluribus interfectis sese ad
suos incolumes receperunt.
53 Ita uno die sex proeliis factis, tribus ad Dyrrachium, tribus
ad munitiones, cum horum omnium ratio haberetur, ad duo 5
milia numero ex Pompeianis cecidisse reperiebamus, evo-
catos centurionesque compluris ; in eo fuit numero Valerius
Flaccus L. filius eius qui praetor Asiam obtinuerat ; signa-
2 que sunt militaria sex relata. Nostri non amplius xx
3 omnibus sunt proeliis desiderati. Sed in castelb nemo fuit 10
omnino militum quin vuhieraretur, quattuorque ex una
4 cohorte centuriones oculos amiserunt. Et cum laboris sui
periculique testimonium adferre vellent, miUa sagittarum
circiter xxx in castellum coniecta Caesari renumeraverunt,
scutoque ad eum relato Scaevae centurionis inventa sunt in 15
5 eo foramina cxx. Quem Caesar, ut erat de se meritus et
de re pubHca, donatum milibus cc [atque] ab octavis ordini-
bus ad primipilum se traducere pronuntiavit — eius enim
opera castellum magna ex parte conservatum esse constabat
— cohortemque postea duplici stipendio, frumento, vespe- 20
ciariis miHtaribusque donis amplissime donavit.
54 Pompeius noctu magnis additis munitionibus reliquis
diebus turris exstruxit et in altitudinem pedum xv effectis
2 operibus vineis eam partem castrorum obtexit, et quinque
intermissis diebus alteram noctem subnubilam nactus ob- 25
structis omnibus castrorum portis et ad impediendum
obiectis tertia inita vigilia silentio exercitum eduxit et se in
antiquas munitiones recepit.
55 Omnibus deinceps diebus Caesar exercitum in aciem
(50) aequum in locum produxit, si Pompeius proeHo decertare 30
14 circiter xxx codd. : centum ac triginta Snetoti. Div. Iiil. 68 re-
numeraverunt ELUVF- : rei numeraverunt F' : remuneraverunt DT
16 cxx coM. rccc, Stieton. Div. Iitl. 68 : ccxx D'T' : ccxxx L' 17
atquel nummum Hb/(/?r 20 vespeciariis £'7'': vespetiariis Z)L': veste,
cibariis Cniacins 29 Capitttni ordiiiein Nippcrdeiaiittiii seciitns siiiit
DE BELLO CIVILI LIB. III
vellet, ut paene castris Pompei legiones subiceret ; tantum-
que a vallo eius prima acies aberat uti ne telo tormentove
adigi posset. Pompeius autem, ut famam opinionemque 2
hominum teneret, sic pro castris exercitum constituebat ut
6 tertia acies vallum contingeret, omnis quidem instructus
exercitus telis ex vallo proiectis protegi posset.
Aetolia, Acarnania, Amphilochis per Cassium Longinum 56
et Calvisium Sabinum ut demonstravimus receptis, tem- (55)
ptandam sibi Achaiam ac paulo longius progrediendum exi-
10 stimabat Caesar. Itaque eo Q. Calenum misit, ei Sabinum 2
et Cassium cum cohortibus adiungit. Quorum cognito 3
adventu Rutilius Lupus, qui Achaiam missus a Pompeio
obtinebat, Isthmum praemunire instituit, ut Achaia Fufium
prohiberet. Calenus Delphos, Thebas, Orchomenum vo- 4
15 luntate ipsarum civitatium recepit, non nullas urbes per
vim expugnavit, reliquas civitates circummissis legationibus
amicitiae Caesaris conciliare studebat. In his rebus fere
erat Fufius occupatus.
Haec cum in Achaia atque apud Dyrrachium gererentur 57
20 Scipionemque in Macedoniam venisse constaret, non obUtus
pristini instituti Caesar mittit ad eum A. Clodium, suum
atque illius familiarem, quem ab illo traditum initio et
commendatum in suorum necessariorum numero habere
instituerat. Huic dat litteras mandataque ad eum, quorum 2
25 haec erat summa : sese omnia de pace expertum ; nihil
adhuc arbitrari vitio factum eorum quos esse auctores eius
rei voluisset, quod sua mandata perferre non opportuno
tempore ad Pompeium vererentur. Scipionem ea esse 3
auctoritate ut non solum Hbere quae probasset exponere
2 uti ne ^ : ut ineum D' telo tormentove X: telum tormentumve
Sfeplianus 3 adici Oudendorp 6 proiectis T : abiectis cett.
10 ei Glandoyp : et Jf 13 Isthmum Ald. : sthumum LT' : stumum
D'U' 14 Orchomenum Scrt/?^«- ; et Orcomeneum ^ 21 A.
add. Markland 24 quorum Z)Z,7'' : quarum iEf/' 25 expertum
E corr. L'^ : experta ceit. 26 effecisse ; id add. Madvig post adhuc
C. IVLI CAESARIS
sed etiam ex magna parte compellare atque errantem regere
posset ; praeesse autem suo nomine exercitui, ut praeter
4 auctoritatem vires quoque ad coercendum haberet. Quod
si fecisset, quietem Italiae, pacem provinciarum, salutem
5 imperi uni omnis acceptam relaturos. Haec ad eum man- 5
data Clodius refert ac primis diebus, ut videbatur, libenter
auditus reliquis ad coUoquium non admittitur castigato
Scipione a Favonio, ut postea confecto bello reperiebamus,
infectaque re sese ad Caesarem recepit.
58 Caesar quo facilius equitatum Pompeianum ad Dyrra- 10
chium contineret et pabulatione prohiberet, aditus duos,
quos esse angustos demonstravimus, magnis operibus prae-
2 munivit castellaque his locis posuit. Pompeius ubi nihil
profici equitatu cognovit, paucis intermissis diebus rursus
3 eum navibus ad se intra munitiones recepit. Erat summa 15
inopia pabuli, adeo ut foHis ex arboribus strictis et teneris
harundinum radicibus contusis equos alerent ; frumenta
enim quae fuerant intra munitiones sata consumpserant.
4 Cogebantur Corcyra atque Acarnania longo interiecto navi-
gationis spatio pabulum supportare, quoque erat eius rei ao
minor copia, hordeo adaugere atque his rationibus equita-
5 tum tolerare. Sed postquam non modo hordeum pabulum-
que omnibus locis herbaeque desectae sed etiam frons ex
arboribus deficiebat, corruptis equis macie conandum sibi
aUquid Pompeius de eruptione existimavit. 25
59 Erant apud Caesarem in equitum numero Allobroges 11
fratres, Roucillus et Egus, AdbucilH fiUi, qui principatum in
civitate multis annis obtinuerat, singulari virtute homines,
quorum opera Caesar omnibus GaUicis beUis optima fortis-
2 simaque erat usus. His domi ob has causas ampUssimos 3°
magistratus mandaverat atque eos extra ordinem in senatum
I compellere V 5 imperi Vascosanus : imperio X 23 frons
Cellarins: fructus X: frus Buecheler 26 in V: ex L' : om. D'T
27 Roucillus] Raucillus T Albucilli V
DE BELLO CIVILI LIB. III
legendos curaverat agrosque in Gallia ex hostibus captos
praemiaque rei pecuniariae magna tribuerat locupletesque
ex egentibus fecerat. Hi propter virtutem non solum apud 3
Caesarem in honore erant sed etiam apud exercitum cari
5 habebantur ; sed freti amicitia Caesaris et stulta ac barbara
arrogantia elati despiciebant suos stipendiumque equitum
fraudabant et praedam omnem domum avertebant. Quibus 4
iUi rebus permoti universi Caesarem adierunt palamque
de eorum iniuriis sunt questi et ad cetera addiderunt
lofalsum ab his equitum numerum deferri quorum stipendium
averterent.
Caesar neque tempus illud animadversionis esse existi- 6o
mans et multa virtuti eorum concedens rem totam distuHt ;
illos secreto castigavit, quod quaestui equites haberent,
15 monuitque ut ex sua amicitia omnia exspectarent et ex
praeteritis suis officiis reliqua sperarent. Magnam tamen 2
haec res ilHs offensionem et contemptionem ad omnis
attuHt, idque ita esse cum ex aHorum obiectationibus tum
etiam ex domestico iudicio atque animi conscientia intel- '
20 legebant. Quo pudore adducti et fortasse non se Hberari 3
sed in aHud tempus reservari arbitrati discedere ab nobis
et novam temptare fortunam novasque amicitias experiri
constituerunt. Et cum paucis coUocuti cHentibus suis, 4
quibus tantum facinus committere audebant, primum conati
25 sunt praefectum equitum C. Volusenum interficere, ut
postea beUo confecto cognitum est, ut cum munere aHquo
perfiigisse ad Pompeium viderentur ; postquam id difficiHus 5
visum est neque facultas perficiendi dabatur, quam maxi-
mas potuerunt pecunias mutuati, proinde ac si suis satis-
30 facere et fraudata restituere veHent, multis coemptis equis
ad Pompeium transierunt cum eis quos sui consiH parti-
cipes habebant.
Quos Pompeius, quod erant honesto loco nati et in- 61
29 si add. Paul 31 cum • • ■ 33 erant otii. D'
CAES. B.c. 8
C. IVLI CAESARIS
structi liberaliter magnoque comitatu et multis iumentis
venerant virique fortes habebantur et in honore apud
Caesarem fuerant, quodque novum et praeter consuetudinem
acciderat, omnia sua praesidia circumduxit atque ostentavit.
2 Nam ante id tempus nemo aut miles aut eques a Caesare 5
ad Pompeium transierat, cum paene cotidie a Pompeio ad
Caesarem perfugerent, vulgo vero universi in Epiro atque
AetoHa conscripti miUtes earumque regionum omnium quae
3 a Caesare tenebantur. Sed hi cognitis omnibus rebus, seu
quid in munitionibus perfectum non erat, seu quid a peri- 10
tioribus rei militaris desiderari videbatur, temporibusque
rerum et spatiis locorum et custodiarum varia diligentia
animadversa, prout cuiusque eorum qui negotiis praeerant
aut natura aut studium ferebat, haec ad Pompeium omnia
detulerunt. 15
62 Quibus ille cognitis eruptionisque iam ante capto consilio,
ut demonstratum est, tegimenta galeis miUtes ex viminibus
2 facere atque aggerem iubet comportare. His paratis rebus
magnum numerum levis armaturae et sagittariorum aggerem-
que omnem noctu in scaphas et navis actuarias imponit et 20
de media nocte cohortis lx ex maximis castris praesidiisque
deductas ad eam partem munitionum ducit quae pertinebat
ad mare longissimeque a maximis castris Caesaris aberat.
3 Eodem navis quas demonstravimus aggere et levis arma-
turae miUtibus completas, quasque ad Dyrrachium navis 25
longas habebat, mittit et quid a quoque fieri veUt praecipit.
4 Ad eas munitiones Caesar Lentulum MarceUinum quae-
storem cum legione viiii. positum habebat. Huic, quod
valetudine minus commoda utebatur, Fulvium Postumum
adiutorem summiserat. 30
63 Erat eo loco fossa pedum xv et vaUus contra hostem in
3 fuerant V: fuerunt ce(i. 10 quid in )3 : quod in D' 12 et
custodiarum L : in custodiarum ceii. 15 detulerunt D' : detu-
lerant P 22 pertinebat Z)' : pertinebant D- cctt. 23 aberat
D. aberant «/7. 31 pedum r : pedes Jf vallus -•iW//6- : vallum ^
DE BELLO CIVILI LIB. III
altitudinem pedum x, tantundemque eius valli agger in
latitudinem patebat ; ab eo intermisso spatio pedum dc
alter conversus in contrariam partem erat vallus humiliore
paulo munitione. Hoc enim superioribus diebus timens 2
5 Caesar, ne navibus nostri circumvenirentur, duplicem eo
loco fecerat vallum ut, si ancipiti proelio dimicaretur, posset
resisti. Sed operum magnitudo et continens omnium die- 3
rum labor, quod milium passuum in circuitu xvii munitiones
erat complexus, perficiendi spatium non dabat. Itaque 4
10 contra mare transversum vallum qui has duas munitiones
contingeret nondum perfecerat. Quae res nota erat Pom- 5
peio, delata per Allobrogas perfugas, magnumque nostris
attulerat incommodum. Nam ut ad mare nostrae cohortes 6
nonae legionis excubuerant accessere subito prima luce
15 Pompeiani [exercitus adventus exstitit] ; simul navibus cir-
cumvecti milites in exteriorem vallum tela iaciebant fossae-
que aggere complebantur et legionarii interioris munitionis
defensores scalis admotis tormentis cuiusque generis telis-
que terrebant magnaque multitudo sagittariorum ab utraque
20 parte circumfundebatur. Multum autem ab ictu lapidum, 7
quod unum nostris erat telum, viminea tegimenta galeis
imposita defendebant. Itaque cum omnibus rebus nostri 8
premerentur atque aegre resisterent, animadversum est
vitium munitionis quod supra demonstratum est, atque
25 inter duos vallos, qua perfectum opus non erat, per mare
navibus expositi in aversos nostros impetum fecerunt atque
ex utraque munitione deiectos terga vertere coegerunt.
Hoc tumultu nuntiato Marcellinus cohortis subsidio no- 64
stris laborantibus summittit ex castris ; quae fugientis con-
I pedu E : ped DU'T: pedes V item in versii 2 2 latitudi-
nem r: altitudinem X 8 quod T' : quot D'U' : q Z. 10 qui
has ;8 : quibus /)' 13 nostrac ..V: duae Forch/iammer 15 exer-
citus adventus exstitit] deleiida docuit Nipperdey 16 in exteriorem
D'T': in interiorem U' 26 expositi in z.\'ersos Faerniis: expositis
in adversos A' 29 ex castris ; quae Hcld : ex castrisque X
8*
C. IVLI CAESARIS
spicatae neque illos suo adventu confirniare potuerunt
2 neque ipsae hostium impetum tulerunt. Itaque quodcum-
que addebatur subsidio, id corruptum timore fugientium
terrorem et periculum augebat ; hominum enim multitudine
3 receptus impediebatur. In eo proeHo cum gravi vuhiere 5
esset adfectus aquiHfer et a viribus deficeretur, conspicatus
equites nostros, ' Hanc ego,' inquit, ' et vivus multos per
annos magna dihgentia defendi et nunc moriens eadem fide
Caesari restituo. NoHte, obsecro, committere, quod ante
in exercitu Caesaris non accidit, ut rei mihtaris dedecus 10
4 admittatur, incolumemque ad eum deferte.' Hoc casu
aquila conservatur omnibus primae cohortis centurionibus
interfectis praeter principem priorem.
65 lamque Pompeiani magna caede nostrorum castris Mar-
ceUini appropinquabant non mediocri terrore inlato rehquis 15
cohortibus, et M. Antonius, qui proximum locum praesi-
diorum tenebat, ea re nuntiata cum cohortibus xii descen-
dens ex loco superiore cernebatur. Cuius adventus Pom-
peianos compressit nostrosque firmavit, ut se ex maximo
2 timore cohigerent. Neque multo post Caesar significatione 20
per casteha fumo facta, ut erat superioris temporis consue-
tudo, deductis quibusdam cohortibus ex praesidiis eodem
3 venit. Qui cognito detrimento cum animadvertisset Pom-
peium extra munitiones egressum, secundum mare ut hbere
pabulari posset nec minus aditum navibus haberet, com- 25
mutata ratione behi, quoniam propositum non tenuerat,
castra iuxta Pompeium munire iussit.
66 Qua perfecta munitione animadversum est ab speculato-
ribus Caesaris cohortis quasdam, quod instar legionis vide-
a retur, esse post silvam et in vetera castra duci. Castrorum 30
hic situs erat : superioribus diebus nona Caesaris legio, cum
3 subsidii VO) 10 exercitu £^: exercitu DL'T 26 verha
castra secundum mare qiiae post egressum liabenf codices post tenuerat
yeposuit Nipperdey : Forchbainmer semtus suni
DE BELLO CIVILI LIB. III
se obiecisset Pompeianis copiis atque opere ut demonstra-
vimus circummuniret, castra eo loco posuit. Haec silvam 3
quandam contingebant neque longius a mari passibus ccc
aberant. Post mutato consilio quibusdam de causis Caesar 4
5 paulo ultra eum locum castra transtulit, paucisque inter-
missis diebus eadem haec Pompeius occupaverat et, quod
eo loco pluris erat legiones habiturus, reHcto interiore vallo
maiorem adiecerat munitionem. Ita minora castra inclusa 5
maioribus castelli atque arcis locum obtinebant. Item ab 6
10 angulo castrorum sinistro munitionem ad flumen perduxerat
circiter passus cccc, quo Hberius ac sine periculo miHtes
aquarentur. Sed is quoque mutato consiHo quibusdam de 7
causis, quas commemorari necesse non est, eo loco exces-
serat. Ita compluris dies manserant castra ; munitiones
15 quidem omnes integrae erant.
Eo signa legionis inlata speculatores Caesari renuntiarunt. 67
Hoc idem visum ex superioribus quibusdam castelHs con-
firmaverunt. Is locus aberat novis Pompei castris circiter
passus quingentos. Hanc legionem sperans Caesar se op- 2
20 primere posse et cupiens eius diei detrimentum sarcire
reHquit in opere cohortis duas quae speciem munitionis
praeberent ; ipse diverso itinere quam potuit occuHissime 3
reHquas cohortis, numero xxxiii, in quibus erat legio nona
muHis amissis centurionibus deminutoque miHtum numero,
25 ad legionem Pompei castraque minora dupHci acie eduxit.
Neque eum prima opinio fefeHit. Nam et pervenit prius 4
quam Pompeius sentire posset et, tametsi erant munitiones
castrorum magnae, tamen sinistro cornu, ubi erat ipse,
celeriter aggressus Pompeianos ex vaHo deturbavit-. Erat 5
30 obiectus portis ericius. Hic pauHsper est pugnatum, cum
3 ccc] .cccc L 8 inclusa] clausa Z)' 9 castelli D'VL corr.
Fcorr.: castellis Z,'7' 10 munitionem] munitionesZ)' 11 circiter
pass. /3 : passus circiter£': circiter Z) 16 signa legionis inlata
Ciaccoiiuis : signo legionis inlato A" 17 confirmaverunt V: con-
firmaverant ceU.
C. IVLI CAESARIS
irrumpere nostri conarentur, illi castra defenderent, fortis-
sime T. Puleione, cuius opera proditum exercitum C. Antoni
6 demonstravimus, e loco propugnante. Sed tamen nostri
virtute vicerunt excisoque ericio primo in maiora castra,
post etiam in castellum quod erat inclusum maioribus ca- 5
stris irruperunt, quod eo pulsa legio sese receperat ; non
nullos ibi repugnantis interfecerunt.
68 Sed fortuna, quae plurimum potest cum in reliquis rebus
tum praecipue in bello, parvis momentis magnas rerum
2 commutationes efficit ; ut tum accidit. Munitionem quam 10
pertinere a castris ad flumen supra demonstravimus dextri
Caesaris cornus cohortes ignorantia loci sunt secutae, cum
portam quaererent castrorumque eam munitionem esse arbi-
?, trarentur. Quod cum esset animadversum coniunctam esse
flumini, prorutis munitionibus defendente nullo transcende- 15
runt, omnisque noster equitatus eas cohortis est secutus.
69 Interim Pompeius hac satis longa interiecta mora et re
nuntiata v legiones ab opere deductas subsidio suis duxit ;
eodemque tempore equitatus eius nostris equitibus appro-
pinquabat et acies instructa a nostris qui castra occupaverant 20
2 cernebatur omniaque sunt subito mutata. Pompeiana legio
celeris spe subsidi confirmata ab decumana porta resistere
conabatur atque ultro in nostros impetum faciebat. Equi-
tatus Caesaris, quod angusto itinere per aggeres ascendebat,
3 receptui suo timerfs initium fugae faciebat. Dextrum cornu, 25
quod erat a sinistro seclusum, terrore equitum animadverso,
ne intra munitionem opprimeretur, ea parte quam proruerat
I fortissime ;-: fortissimeque X 2 Puleione Z)'Z,'F: Pulione
T: Pullone Schticider 3 e] eo F 12 cornus U' : cornu cett.
(dextrum Caesaris cornu D') 14 Quod D' : q. (quae L pr.) /8
coniunctam D' : coniuncta /8 15 prorutis Ciacconius : pro ut
is (his LFT') X 16 eas /3: eo D' 18 legiones Nipperdey: -v.
legione DV : .v- legione EL^ deductas Nipperdcy : deducta
DT' : deducta £■/.' 22 celeris /«m»/s: celeri A' 23 cona-
h&iur Stephamis: conatur A' 27 ea Faeritiis : ex X pro-
ruerat Ciacconiiis : proruebat X
DE BELLO CIVILI LIB. III
sese recipiebat ac plerique ex his, ne in angustias inciderent,
X pedum munitionis se in fossas praecipitant, primisque
oppressis reliqui per horum corpora salutem sibi atque
exitum pariebant. Sinistro cornu milites cum ex vallo 4
5 Pompeium adesse et suos fugere cernerent, veriti ne angu-
stiis intercluderentur, cum extra et intus hostem haberent,
eodem quo venerant receptu sibi consulebant, omniaque
erant tumultus, timoris, fugae plena adeo ut, cum Caesar
signa fugientium manu prenderet et consistere iuberet, alii
10 dimissis equis eundem cursum confugerent, alii ex metu etiam
signa dimitterent, neque quisquam omnino consisteret.
His tantis malis haec subsidia succurrebant quo minus 70
omnis deleretur exercitus, quod Pompeius insidias timens,
credo, quod haec praeter spem acciderant eius qui paulo
15 ante ex castris fugientis suos conspexerat, munitionibus
appropinquare aliquamdiu non audebat, equitesque eius
angustis portis atque his a Cacsaris militibus occupatis ad
insequendum tardabantur. Ita parvae res magnum in 2
utramque partem momentum habuerunt. Munitiones enim
20 a castris ad flumen perductae expugnatis iam castris Pompei
propriam expeditamque Caesaris victoriam interpellaverunt,
eadem res celeritate insequentium tardata nostris sahitem
attulit.
Duobus his unius diei proeliis Caesar desideravit milites 7i
25 DCCCCLX et notos equites Romanos Tuticanum Gallum,
senatoris filium, C. Fleginatem Placentia, A. Granium Puteo-
lis, M. Sacrativirum Capua, tribunos militum et centuriones
XXXII ; sed horum omnium pars magna in fossis munitioni- 2
2 de add. Oehler anie x pedum munitionis (-es T) X : muni-
tione Nippcrdcy praecipitant] praecipitabant Manidiiis 7 re-
ceptu /": receptui «//. 10 a.(lmisi:>'is Faeniiis 11 consistere
D'T 20 productae D' 21 propriam expeditamque T^ :
propriam expeditam cett.: prope iam (Vossiiis) exploratam Kiibler
25 notos equites Romanos post filium L aiite Tuticanum /la/j.
Fleginatem D', Flegmatem 13 : de/. Nipperdey 27 mili*" V: mill. T:
mitt U: m\\\ F: mitt L : mil.L D 28 xxxii] -xxx. D'
C. IVLI CAESARIS
busque et fluminis ripis oppressa suorum in terrore ac fuga
sine ullo vulnere interiit ; signaque sunt militaria amissa
3 XXXII. Pompeius eo proelio imperator est appellatus. Hoc
nomen obtinuit atque ita se postea salutari passus est, sed
neqiie in litteris praescribere est solitus neque in fascibus 5
4 insignia laureae praetulit. At Labienus, cum ab eo impe-
travisset ut sibi captivos tradi iuberet, omnis productos
ostentationis ut videbatur causa, quo maior perfugae fides
haberetur, commilitones appellans et magna verborum con-
tumelia interrogans, solerentne veterani milites fugere, in lo
omnium conspectu interfecit.
72 His rebus tantum fiduciae ac spiritus Pompeianis accessit
ut non de ratione belli cogitarent sed vicisse iam sibi vide-
2 rentur. Non illi paucitatem nostrorum militum, non
iniquitatem loci atque angustias praeoccupatis castris et 15
ancipitem terrorem intra extraque munitiones, non abscisum
in duas partis exercitum, cum altera alteri auxilium ferre
3 non posset, causae fuisse cogitabant. Non ad haec addebant
non ex concursu acri facto, non proelio dimicatum, sibique,
ipsos multitudine atque angustiis maius attuhsse detrimentum 20
4 quam ab hoste accepissent. Non denique communis belli
casus recordabantur, quam parvulae saepe causae vel falsae
suspicionis vel terroris repentini vel obiectae religionis
magna detrimenta intulissent, quotiens vel ducis vitio vel
culpa tribuni in exercitu esset offensum ; sed proinde ac 25
si virtute vicissent neque uUa commutatio rerum posset
accidere, per orbem terrarum fama ac litteris victoriam
eius diei concelebrabant.
73 Caesar ab superioribus consiliis depulsus omnem sibi
3 Hoc nom obtinuit dd. Ciacconins 4 est c1 neque add. r 5
hoc non obtinuit post \\\.\.&x\% posnit Biieclieler praescribere Prt?// :
quae scribere X 7 omnes productos Stephaiiits : omsq.
ductos Z)' : omnis reductos /3 17 altera /": a.\ter cett. 19 ex
secl. Moriis acri r : agri ^ ai communis £■; communi
DT: communes L'V
DE BELLO CIVILI LIB. III
commutandam belli rationem existimavit. Itaque uno 2
tempore praesidiis omnibus deductis et oppugnatione di-
missa coactoque in unum locum exercitu contionem apud
milites habuit hortatusque est ne ea quae accidissent gravi-
5 ter ferrent neve his rebus terrerentur multisque secundis
proehis unum adversum et id mediocre opponerent. Ha- 3
bendam fortunae gratiam, quod ItaHam sine aliquo vuhiere
cepissent, quod duas Hispanias belHcosissimorum hominum
peritissimis atque exercitatissimis ducibus pacavissent, quod
10 finitimas frumentariasque provincias in potestatem redegis-
sent ; denique recordari debere qua fehcitate inter medias
hostium classis oppletis non solum portibus sed etiam
Utoribus omnes incolumes essent transportati. Si non 4
omnia caderent secunda, fortunam esse industria sublevan-
15 dam. Quod esset acceptum detrimenti, cuiusvis potius
quam suae culpae debere tribui. Locum se aequum ad 5
dimicandum dedisse, potitum se esse hostium castris, expu-
lisse ac superasse pugnantis. Sed sive ipsorum perturbatio
sive error aUquis sive etiam fortuna partam iam praesen-
20 temque victoriam interpellavisset, dandam omnibus operam
ut acceptum incommodum virtute sarciretur. Quod si esset 6
factum, futurum ut detrimentum in bonum verteret, uti ad
Gergoviam accidisset, atque ei qui ante dimicare timuissent
ultro se proeUo offerrent.
25 Hac habita contione non nullos signiferos ignominia 74
notavit ac loco movit. Exercitui quidem omni tantus 2
incessit ex incommodo dolor tantumque studium infamiae
sarciendae ut nemo aut tribuni aut centurionis imperium
desideraret et sibi quisque etiam poenae loco graviores
30 imponeret labores simulque omnes arderent cupiditate pu-
gnandi, cum superioris etiam ordinis non nulh ratione permoti
8 cepissent L : coepissent DUT: caepissent EV: recepissent F
ir facilitate LF 13 Si ii Z,^ : sin cett. 16 se aeqiuim Victonus :
secum D'L'T: se eis V 22 futurum add. Meitsel 30 cupidi-
tate pugnandi] pugnandi cupiditate D'
C. IVLI CAESARIS
manendum eo loco et rem proelio committendam existima-
3 rent. Contra ea Caesar neque satis militibus perterritis
confidebat spatiumque interponendum ad recreandos animos
putabat ; relictis munitionibus magnopere rei frumentariae
timebat. 5
75 Itaque nulla interposita mora sauciorum modo et aegro-
rum habita ratione impedimenta omnia silentio prima nocte
ex castris Apolloniam praemisit. Haec conquiescere ante
iter confectum vetuit. His una legio missa praesidio est.
2 His explicitis rebus duas in castris legiones retinuit, reliquas lo
de quarta vigilia compluribus portis eductas eodem itinere
praemisit parvoque spatio intermisso, ut et militare institu-
tum servaretur et quam serissime eius profectio cognoscere-
tur, conclamari iussit statimque egressus et novissimum
agmen consecutus celeriter ex conspectu castrorum discessit. 15
3 Neque vero Pompeius cognito consilio eius moram ullam ad
insequendum intulit sed eadem spectans, si itinere impeditos
perterritos deprehendere posset, exercitum e castris eduxit
equitatumque praemisit ad novissimum agmen demorandum
neque consequi potuit, quod multum expedito itinere ante- 20
4 cesserat Caesar. Sed cum ventum esset ad flumen Genu-
sum, quod ripis erat impeditis, consecutus equitatus
5 novissimos proelio detinebat. Huic suos Caesar equites
opposuit expeditosque antesignanos admiscuit cccc, qui
tantum profecerunt ut equestri proelio commisso pellerent 25
omnis complurisque interficerent ipsique incolumes se ad
agmen reciperent.
76 Confecto iusto itinere eius diei quod proposuerat Caesar
traductoque exercitu flumen Genusum, veteribus suis in
castris contra Asparagium consedit militesque omnis intra 3°
vallum castrorum continuit equitatumque per causam pabu-
landi emissum confestim decumana porta in castra se recipere
8 Haec] ac L' 13 serissime Scaliger: suetissime X 18
perterritos otn. V 29 in castris L'V : castris D'T
DE BELLO CIVILI LIB. III
iussit. Simili ratione Pompeius confecto eius diei itinere in 2
suis veteribus castris ad Asparagium consedit. Eius milites, 3
quod ab opere integris munitionibus vacabant, alii lignandi
pabulandique causa longius progrediebantur, alii, quod
5 subito consilium profectionis ceperant magna parte impedi-
mentorum et sarcinarum relicta, ad haec repetenda invitati
propinquitate superiorum castrorum depositis in contubernio
armis vallum relinquebant. Quibus ad sequendum impe- 4
ditis Caesar, quod fore providerat, meridiano fere tempore
10 signo profectionis dato exercitum educit duplicatoque eius
diei itinere viii milia passuum ex eo loco procedit ; quod
facere Pompeius discessu militum non potuit.
Postero die Caesar similiter praemissis prima nocte im- 77
pedimentis de quarta vigilia ipse egreditur ut, si qua esset
15 imposita dimicandi necessitas, subitum casum expedito
exercitu subiret. Hoc idem reliquis fecit diebus. Quibus 2
rebus perfectum est ut altissimis fluminibus atque impedi-
tissimis itineribus nullum acciperet incommodum. Pom- 3
peius enim primi diei mora infata et reliquorum dierum
20 frustra labore suscepto cum se magnis itineribus exten-
deret et praegressos consequi cuperet, quarta die finem
sequendi fecit atque aliud sibi consilium capiendum existi-
mavit.
Caesari ad saucios deponendos, stipendium exercitui 7^
25 dandum, socios confirmandos, praesidium urbibus relin-
quendum necesse erat adire Apolloniam. Sed his rebus 2
tantum temporis tribuit quantum erat properanti necesse ;
timens Domitio ne adventu Pompei praeoccuparetur ad
eum omni celeritate et studio incitatus ferebatur. Totius 3
30 autem rei consilium his rationibus explicabat ut, si Pom-
peius eodem contenderet, abductum illum a mari atque ab
eis copiis quas Dyrrachi comparaverat, frumento ac com-
9 Caesar />os/ providerat />o;/. Meusel 19 enim ow?. T' 21
quarta] quarto Monis
C. IVLI CAESARIS
meatu abstractum pari condicione belli secum decertare
cogeret ; si in Italiam transiret, coniuncto exercitu cum
Domitio per IUyricum Italiae subsidio proficisceretur ; si
Apolloniam Oricumque oppugnare et se omni maritima ora
excludere conaretur, obsesso Scipione necessario illum suis 5
4 auxilium ferre cogeret. Itaque praemissis nuntiis ad Cn.
Domitium Caesar scripsit et quid fieri vellet ostendit prae-
sidioque ApoUoniae cohortium iiii, Lissi una, iii Orici
relictis quique erant ex vulneribus aegri depositis per
5 Epirum atque Athamaniam iter facere coepit. Pompeius lo
quoque de Caesaris consiUo coniectura iudicans ad Scipio-
nem properandum sibi existimabat, si Caesar iter illo
haberet, ut subsidium Scipioni ferret, si ab ora maritima
Oricoque discedere nollet, quod legiones equitatumque ex
Italia exspectaret, ipse ut omnibus copiis Domitium aggre- 15
deretur.
79 His de causis uterque eorum celeritati studebat, et suis
ut esset auxilio, et ad opprimendos adversarios ne occasioni
2 temporis deesset. Sed Caesarem Apollonia a directo itinere
averterat ; Pompeius per Candaviam iter in Macedoniam 20
3 expeditum habebat. Accessit etiam ex improviso aliud
incommodum, quod Domitius cum dies compluris castris
Scipionis castra coUata habuisset, rei frumentariae causa ab
eo discesserat et Heracliam [Senticam], quae est subiecta
Candaviae, iter fecerat, ut ipsa fortuna illum obicere Pom- 25
peio videretur. Haec ad id tempus Caesar ignorabat.
4 Simul a Pompeio litteris per omnis provincias civitatesque
dimissis de proelio ad Dyrrachium facto latius inflatiusque
multo quam res erat gesta, fama percrebruerat pulsum
4 se omni Ahhis: si omni -V 10 Athamaniam Drimiann:
Acharnia V: Acarnaniam ccit. 14 Orico Nipperdey: Coritio V:
cori (y L) cia L'T: macor^^tia D : Oricia Markland 15 exspec-
taret EL : spectaret cett. 18 et add. Aldiiti 19 a directo
FL- : a derecto UL^ : ad erecto T: a recto D' 22 cum add.
Paul 24 Senticam del. Cellayius
DE BELLO CIVILI LIB. III
fugere Caesarem paene omnibus copiis amissis. Haec
itinera infesta reddiderat, haec civitates non nullas ab eius
amicitia avertebat. Quibus accidit rebus ut pluribus di- 5
missi itineribus a Caesare ad Domitium et a Domitio ad
5 Caesarem nulla ratione iter conficere possent. Sed Allo- 6
broges, Roucilli atque Egi familiares, quos perfugisse ad
Pompeium demonstravimus, conspicati in itinere explora-
tores Domiti, seu pristina sua consuetudine, quod una in
Gallia bella gesserant, seu gloria elati, cuncta ut erant acta
10 exposuerunt et Caesaris profectionem, adventum Pompei
docuerunt. A quibus Domitius certior factus vix iiii hora- 7
rum spatio antecedens hostium beneficio periculum vitavit
et ad Aeginium, quod est obiectum oppositumque Thessa-
liae, Caesari venienti occurrit.
15 Coniuncto exercitu Caesar Gomphos pervenit, quod est 80
oppidum primum Thessaliae venientibus ab Epiro ; quae
gens paucis ante mensibus ultro ad Caesarem legatos mi-
serat, ut suis omnibus facultatibus uteretur, praesidiumque
ab eo militum petierat. Sed eo fama iam praecurrerat 2
20 quam supra docuimus de proeUo Dyrrachino, quod multis
auxerat partibus. Itaque Androsthenes, praetor ThessaUae, 3
cum se victoriae Pompei comitem esse mallet quam socium
Caesaris in rebus adversis, omnem ex agris multitudinem
servorum ac liberorum in oppidum cogit portasque prae-
25 cludit et ad Scipionem Pompeiumque nuntios mittit, ut sibi
subsidio veniant : se confidere munitionibus oppidi, si cele-
riter succurratur ; longinquam oppugnationem sustinere non
posse. Scipio discessu exercituum ab Dyrrachio cognito 4
Larisam legiones adduxerat ; Pompeius nondum Thessaliae
30 appropinquabat. Caesar castris munitis scalas musculosque 5
3 pluribus : plurimis D' dimissi Rhellican : dimissis X
6 Roucilli cod. Petav.: Rogilli V: Rouici cctt. Egi V :
E (ae U') ci DL'T 7 in itinere E\ itinere cctt. 13 obiec-
tum oppositumque] abiectum D : adiectum appositumque Maclvtg
21 auxerat /3' : auxerant /3 Androsthenes r: Androstenes .AT
C. IVLI CAESARIS
ad repentinam oppugnationem fieri ct cratis parari iussit.
6 Quibus rebus efifectis cohortatus milites docuit quantum
usum haberet ad sublevandam omnium rerum inopiam
potiri oppido pleno atque opulento, simul reUquis civitati-
bus huius urbis exemplo inferre terrorem et id fieri cele- 5
7 riter prius quam auxilia concurrerent. Itaque usus singu-
lari militum studio eodem quo venerat die post horam
nonam oppidum altissimis moenibus oppugnare aggressus
ante soUs occasum expugnavit et ad diripiendum militibus
concessit statimque ab oppido castra movit et MetropoHm lo
venit sic ut nuntios expugnati oppidi famamque antece-
deret.
8i MetropoHtae primum eodem usi consilio, isdem permoti
rumoribus portas clauserunt murosque armatis compleve-
runt, sed postea casu civitatis Gomphensis cognito ex 15
captivis, quos Caesar ad murum producendos curaverat,
2 portas aperuerunt. Quibus diUgentissime conservatis, collata
fortuna MetropoHtum cum casu Gomphensium nuUa Thes-
saHae fuit civitas praeter Larisaeos, qui magnis exercitibus
Scipionis tenebantur, quin Caesari parerent atque imperata 20
3 facerent. Ille idoneum locum in agris nactus, tquae prope
iam matura erantt, ibi adventum exspectare Pompei eoque
omnem beUi rationem conferre constituit.
82 Pompeius paucis post diebus in ThessaHam pervenit
contionatusque apud cunctum exercitum suis agit gratias, 25
Scipionis miHtes cohortatur, ut parta iam victoria praedae
ac praemiorum veHnt esse participes, receptisque omnibus
in una castra legionibus suum cum Scipione honorem par-
titur classicumque apud eum cani et alterum iUi iubet
3 praetorium tendi. Auctis copiis Pompei duobusque magnis 30
exercitibus coniunctis pristina omnium confirmatur opinio
15 Gomphensis Ciacconhis: compren(s U' T)sis DL'T: compsse l^
21 quae D'U'T: que F\ quo ,?) L : ad frumentorum commeatus quae
Biiccliclcr quo . . . crant frunienta Dinier
DE BELLO CIVILI LIB. III
et spes victoriae augetur adeo ut quidquid intercederet
temporis, id morari reditum in Italiam videretur et, si
quando quid Pompeius tardius aut consideratius faceret,
unius esse negotium diei sed illum delectari imperio et
5 consularis praetoriosque servorum habere numero dicerent.
lamque inter se palam de praemiis ac de sacerdotiis con- 3
tendebant in annosque consulatum definiebant, alii domos
bonaque eorum qui in castris erant Caesaris petebant ;
magnaque inter eos in consilio fuit controversia, oporteretne 4
10 Lucili Hirri, quod is a Pompeio ad Parthos missus esset,
proximis comitiis praetoriis absentis rationem haberi, cum
eius necessarii fidem implorarent Pompei, praestaret quod
proficiscenti recepisset ne per eius auctoritatem deceptus
videretur, reHqui in labore pari ac periculo ne unus omnis
15 antecederet recusarent.
lam de sacerdotio Caesaris Domitius, Scipio Spintherque 83
Lentulus cotidianis contentionibus ad gravissimas verborum
contumelias palam descenderunt, cum Lentulus aetatis
honorem ostentaret, Domitius urbanam gratiam dignita-
20 temque iactaret, Scipio adfinitate Pompei confideret. Po- 2
stulavit etiam L. Afranium proditionis exercitus Acutius
Rufus apud Pompeium, quod gestum in Hispania diceret.
Et L. Domitius in consilio dixit placere sibi bello confecto 3
ternas tabellas dari ad iudicandum eis qui ordinis essent
25 senatorii belloque una cum ipsis interfuissent, sententias-
que de singulis ferrent, qui Romae remansissent quique
• intra praesidia Pompef fuissent neque operam in re miUtari
praestitissent : unam fore tabellam, qui Hberandos omni
periculo censerent, alteram, qui capitis damnarent, tertiam,
30 qui pecunia multarent. Postremo omnes aut de honoribus 4
suis aut de praemiis pecuniae aut de persequendis inimicitiis
6 praemiis] imperiis Paul: provinciis Kraffert 7 alii] aliique
D' 10 Lucili Hirri Nipperdey : Luci Hirri /3 : Lurrichi D'
Parthos] arthos L'T 21 Acutius] Actius L' 28, 29, 30 qui]
quos Menge 31 inimicitiis ;8 : inimicis D'
C. IVLI CAESARIS
agebant, nec quibus rationibus superare possent sed quem
ad modum uti victoria deberent cogitabant.
84 Re frumentaria praeparata confirmatisque militibus et
satis longo spatio temporis a Dyrrachinis proeliis inter-
misso, quo satis perspectum habere militum animuvi vide- 5
retur, temptandum Caesar existimavit quidnam Pompeius
2 propositi aut voluntatis ad dimicandum haberet. Itaque
ex castris exercitum eduxit aciemque instruxit, primum
suis locis pauloque a castris Pompei longius, continentibus
vero diebus, ut progrederetur a castris suis collibusque 10
Pompeianis aciem subiceret. Quae res in dies confirma-
3 tiorem eius exercitum efficiebat. Superius tamen institutum
in equitibus quod demonstravimus servabat, ut, quoniam
numero multis partibus esset inferior, adulescentis atque
expeditos ex antesignanist electis milites ad pernicitatemt 15
armis inter equites proeliari iuberet, qui cotidiana consuetu-
dine usum quoque eius generis proeHorum perciperent.
4 His erat rebus effectum, ut equitum mille etiam apertioribus
locis VII milium Pompeianorum impetum, cum adesset
usus, sustinere auderent neque magnopere eorum multitu- 20
5 dine terrerentur. Namque etiam per eos dies proelium
secundum equestre fecit atque unum AUobrogem ex duo-
bus quos perfugisse ad Pompeium supra docuimus cum
quibusdam interfecit.
85 Pompeius, qui castra in colle habebat, ad infimas radices 25
montis aciem instruebat, semper ut videbatur exspectans si
2 iniquis locis Caesar se subiceret. Caesar nulla ratione ad
pugnam eUci posse Pompeium existimans hanc sibi commo-
dissimam belU rationem iudicavit uti castra ex eo loco
moveret semperque esset in itineribus, haec spectans ut 30
I nec EVL'- : ne DL'T 5 animum add. codd. rccc. 6 Caesar
L^: ow. cett. 15 raiY\i&% del. Nippcrdcy: electos mutatis Tl/arfi;?^ :
milites electis M-^^tf 22 unumZ)': uncum Z-T: uincum Z,- :
egum V 25 qui] quia D' 27 se subiceret] om. D'
Caesar L' : oni. cett. 30 spectans Vascosanus : sperans X
DE BELLO CIVILI LIB. III
movendis icastris pluribusque adeundis locis commodiore
frumentaria re uteretur simulque in itinere ut aliquam occa-
sionem dimicandi nancisceretur et insolitum ad laborem
Pompei exercitum cotidianis itineribus defatigaret. His 3
5 constitutis rebus, signo iam profectionis dato tabernaculisque
detensis animum adversum est paulo ante extra cotidianam
consuetudinem longius a vallo esse aciem Pompei progres-
sam, ut non iniquo loco posse dimicari videretur. Tunc 4
Caesar apud suos, cum iam esset agmen in portis, ' Diffe-
10 rendum est,' inquit, ' iter in praesentia nobis et de proelio
cogitandum, sicut semper depoposcimus. Animo sumus ad
dimicandum parati ; non facile occasionem postea reperie-
mus.' Confestimque expeditas copias educit.
Pompeius quoque, ut postea cognitum est, suorum 86
15 omnium hortatu statuerat proelio decertare. Namque
etiam in consilio superioribus diebus dixerat prius quam
concurrerent acies fore uti exercitus Caesaris pelleretur. Id 2
cum essent plerique admirati, ' Scio me,' inquit, ' paene
incredibilem rem polliceri ; sed rationem consili mei acci-
20 pite, quo firmiore animo in proelium prodeatis. Persuasi 3
equitibus nostris, idque mihi facturos confirmaverunt, ut,
cum propius sit accessum, dextrum Caesaris cornu ab latere
aperto aggrederentur et circumventa ab tergo acie prius
perturbatum exercitum pellerent quam a nobis telum in
25 hostem iaceretur. Ita sine periculo legionum et paene sine 4
vuhiere bellum conficiemus. Id autem difficile non est,
cum tantum equitatu valeamus.' Simul denuntiavit ut 5
essent animo parati in posterum et, quoniam fieret dimi-
candi potestas, ut saepe cogitavissent, ne usu manuque
30 reliquorum opinionem fallerent.
Hunc Labienus excepit et, cum Caesaris copias despiceret, 87
II sicut] si ut CFT' sumus : suus {Kiibler), siuis Holder')
D' : simus Mamttiiis 20 in EL- : om. cett. proelium]
proelio U' 29 usu manuque (manu Z)/3) X : neu suam neu Elberting
CAE3. B.C. 9
C. IVLI CAESARIS
Pompei consilium summis laudibus efierret, ' Noli/ inquit,
' existimare, Pompei, hunc esse exercitum qui Galliam
2 Germaniamque devicerit. Omnibus interfui proeliis neque
temere incognitam rem pronuntio. Perexigua pars illius
exercitus superest ; magna pars deperiit, quod accidere tot 5
proeliis fuit necesse, multos autumni pestilentia in Italia
consumpsit, multi domum discesserunt, multi sunt relicti in
3 continenti. An non audistis ex eis qui per causam valetu-
4 dinis remanserunt cohortis esse Brundisi factas ? Hae
copiae quas videtis ex dilectibus horum annorum in citeriore 10
Gallia sunt refectae, et plerique sunt ex coloniis Transpa-
danis. Ac tamen quod fuit roboris duobus proeliis Dyrra-
5 chinis interiit.' Haec cum dixisset, iuravit se nisi victorem
in castra non reversurum reHquosque ut idem facerent
6 hortatus est. Hoc laudans Pompeius idem iuravit ; nec 15
7 vero ex reliquis fuit quisquam qui iurare dubitaret. Haec
cum facta sunt in consilio magna spe et laetitia omnium
discessum est ; ac iam animo victoriam praecipiebant, quod
de re tanta et a tam perito imperatore nihil frustra confir-
mari videbatur. 20
88 Caesar cum Pompei castris appropinquasset, ad hunc
2 modum aciem eius instructam animum advertit. Erant in
sinistro cornu legiones duae traditae a Caesare initio dissen-
sionis ex senatus consulto ; quarum una prima, altera tertia
3 appellabatur. In eo loco ipse erat Pompeius. Mediam 25
aciem Scipio cum legionibus Syriacis tenebat. CiUciensis
legio coniuncta cum cohortibus Hispanis, quas traductas ab
4 Afranio docuimus, in dextro cornu erant collocatae. Has
firmissimas se habere Pompeius existimabat. Reliquas inter
aciem mediam cornuaque interiecerat numeroque cohortis .',0
5 cx expleverat. Haec erant numero milia xi.v, evocatorum
4 pronuntiabo V ^?). Pattl 10 dilectibus Manuiius : dilectu E :
di i^de FL^ lectis y3 11 coloniis ^^F: co\on\s cett. 26 Ciliciensis
Lipsins : Cilicensis ..Y' 28 Afranio ^W«5: aeranio X
DE BELLO CIVILI LIB. III
circiter duo, quae ex beneficiariis superiorum exercituum acl
eum convenerant ; quae tota acie disperserat. Reliquas
cohortis vii in castris propinquisque castellis praesidio
disposuerat. Dextrum cornu eius rivus quidam impeditis 6
5 ripis muniebat ; quam ob causam cunctum equitatum,
sagittarios funditoresque omnis sinistro cornu obiecerat.
Caesar superius institutum servans x. legionem in dextro 89
cornu, nonam in sinistro collocaverat, tametsi erat Dyrra-
chinis proeHis vehementer attenuata, et huic sic adiunxit
10 octavam ut paene unam ex duabus efficeret, atque alteram
alteri praesidio esse iusserat. Cohortis in acie Lxxx consti- 2
tutas habebat, quae summa erat miUum xxii ; cohortis 11
castris praesidio reliquerat. Sinistro cornu Antonium, 3
dextro P. Sullam, media acie Cn. Domitium praeposuerat.
T5 Ipse contra Pompeium constitit. Simul his rebus animad- 4
versis quas demonstravimus, timens ne a multitudine equi-
tum dextrum cornu circumveniretur, celeriter ex tertia acie
singulas cohortis detraxit atque ex his quartam instituit
equitatuique opposuit et quid fieri vellet ostendit monuitque
20 eius diei victoriam in earum cohortium virtute constare.
Simul tertiae aciei totique exercitui imperavit ne iniussu suo 5
concurrerent ; se, cum id fieri vellet, vexillo signum daturum.
Exercitum cum miHtari more ad pugnam cohortaretur 90
suaque in eum perpetui temporis officia praedicaret, in
25 primis commemoravit testibus se militibus uti posse, quanto
studio pacem petisset, quae per Vatinium in colloquiis, quae
per A. Clodium cum Scipione egisset, quibus modis ad
Oricum cum Libone de mittendis legatis contendisset.
Neque se umquam abuti militum sanguine neque rem publi- 2
30 cam alterutro exercitu privare voluisse. Hac habita oratione ?,
2 convenerant D' : converterant p 3 in T': oni. cctt. 6
obiecerat X: adiecerat Meiiscl 8 erat . . . attenuata L' : erant
attenuatae cett. 12 11 (duas E) codd. : vii Moeliring 22
se] sed D' 27 Clodium Vascosamts: Claudium X
C. IVLT CARSARIS
exposcentibus militibus ct studio pugnae ardentibus tuba
signum dedit.
91 Erat Crastinus evocatus in exercitu Caesaris, qui superiore
anno apud eum primum pilum in legione x. duxerat, vir
2 singulari virtute. Hic signo dato ' Sequimini me,' inquit, 5
' manipulares mei qui fuistis, et vestro imperatori quam
constituistis operam date. Unum hoc proelium superest ;
quo confecto et ille suam dignitatem et nos nostram liberta-
A tem reciperabimus.' Simul respiciens Caesarem, ' Faciam,'
inquit, ' hodie, imperator, ut aut vivo mihi aut mortuo 10
4 gratias agas.' Haec cum dixisset, primus ex dextro cornu
procucurrit atque eum electi milites circiter cxx voluntarii
eiusdem centuriae sunt prosecuti.
92 Inter duas acies tantum erat relictum spati ut satis esset
2 ad concursum utriusque exercitus. Sed Pompeius suis 15
praedixerat ut Caesaris impetum exciperent. neve se loco
moverent aciemque eius distrahi paterentur ; idque ad-
monitu C. Triari fecisse dicebatur, ut primus excursus vis-
que miHtum infringeretur aciesque distenderetur atque in
?, suis ordinibus dispositi dispersos adorirentur ; leviusque 20
casura pila sperabat in loco retentis militibus quam si ipsi
immissis teHs occurrissent, simul fore ut dupHcato cursu
Caesaris miHtes exanimarentur et lassitudine conficerentur.
4 Quod nobis quidem nulla ratione factum a Pompeio videtur,
propterea quod est quaedam animi incitatio atque alacritas 25
naturaHter innata omnibus quae studio pugnae incenditur.
5 Hanc non reprimere sed augere imperatores debent ; neque
frustra antiquitus institutum est ut signa undique concine-
rent clamoremque universi toHerent ; quibus rebus et hostis
terreri et suos incitari existimaverunt. 3°
93 Sed nostri miHtes signo dato cum infestis piHs procucur-
14 ut"l ne U' 16 neve] neq. U' 18 dicebatur] videbatur U'
19 in ont. D' 20 malini dispositos dispersi adorirentur]
adorerentur U' 23 exanimarentur Aldus : existimarentur X
aiite et add. quod /3
DE BELLO CIVILI LIB. III
rissent atque animum advertissent non concurri a Pom-
peianis, usu periti ac superioribus pugnis exercitati sua
sponte cursum represserunt et ad medium fere spatium
constiterunt, ne consumptis viribus appropinquarent, parvo- -
6 que intermisso temporis spatio ac rursus renovato cursu
pila miserunt celeriterque, ut erat praeceptum a Caesare,
gladios strinxerunt. Neque vero Pompeiani huic rei de- 2
fuerunt. Nam et tela missa exceperunt et impetum legio-
num tulerunt et ordines conservarunt pilisque missis ad
10 gladios redierunt. Eodem tempore equites ab sinistro 3
Pompei cornu, ut erat imperatum, universi prorucurrerunt,
omnisque multitudo sagittariorum se profudit. Quorum 4
impetum noster equitatus non tulit sed paulatim loco motus
cessit, equitesque Pompei hoc acrius instare et se turmatim
15 explicare aciemque nostram a latere aperto circumire coe-
perunt. Quod ubi Caesar animum advertit, quartae aciei, 5
quam instituerat tex cohortium numerot, dedit signum.
Illae celeriter procucurrerunt infestisque signis tanta vi in 6
Pompei equites impetum fecerunt ut eorum nemo consi-
20 steret omnesque conversi non solum loco excederent, sed
protinus incitati fuga montis altissimos peterent. Quibus 7
summotis omnes sagittarii funditoresque destituti inermes
sine praesidio interfecti sunt. Eodem impetu cohortes S
sinistrum cornu pugnantibus etiam tum ac resistentibus in
25 acie Pompeianis circumierunt eosque a tergo sunt adorti.
Eodem tempore tertiam aciem Caesar, quae quieta fuerat 94
et se ad id tempus loco tenuerat, procurrere iussit. Ita 2
cum recentes atque integri defessis successissent, aUi autem
a tergo adorirentur, sustinere Pompeiani non potuerunt
30 atque universi terga verterunt. Neque vero Caesarem 3
fefellit quin ab eis cohortibus quae contra equitatum in
13 paulatim £■: paula/mZ): paulum L'V 17 ex codd. omnes:
sex Uisinus cohortibus dedit T' 27 procurrere r: praecur-
Tcre X 29 adorirentur] adorerentur L^F^ 30 Neque ... §4
factum dil, Bcntley
C. IVLI (WESARIS
(luarta acie coUocatae essent initium victoriae oriretur, ut
4 ipse in cohortandis militibus pronuntiaverat. Ab his enim
primum e([uitatus est pulsus, ab isdem factae caedes sagit-
tariorum ac funditorum, ab isdem acies Pompeiana a sinistra
5 i^arte erat circumita atque initium fugae factum. Sed Pom- 5
peius, ut equitatum suum pulsum vidit atque eam partem
cui maxime confidebat perterritam animum advertit, aHis
diffisus acie excessit protinusque se in castra equo contulit
et eis centurionibus quos in statione ad praetoriam portam
posuerat clare, ut milites exaudirent, 'Tuemini,' inquit, 10
' castra et defendite diHgenter, si quid durius acciderit.
Ego reUquas portas circumeo et castrorum praesidia con-
6 firmo.' Haec cum dixisset, se in praetorium contuHt sum-
mae rei diffidens et tamen eventum exspectans.
95 Caesar Pompeianis ex fuga intra vallum compulsis nullum 15
spatium perterritis dari oportere existimans milites cohor-
tatus est ut beneficio fortunae uterentur castraque oppu-
2 gnarent. Qui etsi magno aestu — nam ad meridiem res erat
perducta — tamen ad omnem laborem animo parati imperio
3 paruerunt. Castra a cohortibus quae ibi praesidio erant 20
reUctae industrie defendebantur, multo etiam acrius a
4 Thracibus barbarisque auxiliis. Nam qui acie refugerant
miUtes, et animo perterriti et lassitudine confecti, missis
plerique armis signisque miUtaribus magis de reliqua fuga
5 quam de castrorum defensione cogitabant. Neque vero 25
diutius qui in vallo constiterant multitudinem telorum su-
stinere potuerunt sed confecti vulneribus locum reHquerunt,
protinusque omnes ducibus usi centurionibus tribunisque
miHtum in altissimos montis, qui ad castra pertinebant,
confugerunt. 30
I oriretur] oreretur L' 3 ab isdem . . . funditorum oiii. L
7 aliis Mamtfttis: a\\\sq; D'T' : aliisque qua maxime L' 9
portam oiii. T' 15 intra r: inter X 16 dari Vascosanus :
darc X 18 fatigati add. L' posi aestu
DE BELLO CIVILI LIB. 111
In castris Pompei viderc licuit trichilas structas, magnuni 96
argenti pondus expositum, recentibus caespitibus taberna-
cula constrata, L. etiam Lentuli et non nullorum tabernacula
protecta hedera multaque praeterea quae nimiam luxuriam
5 et victoriae fiduciam designarent, ut facile existimari posset
nihil eos de eventu eius diei timuisse qui non necessarias
conquirerent voluptates. At hi miserrimo ac patientissimo -•
exercitui Caesaris luxuriem obiciebant, cui semper omnia
ad necessarium usum defuissent. Pompeius, iam cum intra 3
10 valkim nostri versarentur, equum nactus detractis insignibus
imperatoris decumana porta se ex castris eiecit protinusque
equo citato Larisam contendit. Neque ibi constitit sed 4
eadem celeritate paucos suos ex fuga nactus nocturno itinere
non intermisso comitatu equitum xxx ad mare pervenit
15 navemque frumentariam conscendit saepe, ut dicebatur,
querens tantum se opinionem fefellisse ut a quo genere
hominum victoriam sperasset, ab eo initio fugae facto paene
proditus videretur.
Caesar castris potitus a militibus contendit ne in praeda 97
20 occupati reliqui negoti gerendi facultatem dimitterent. Qua 2
re impetrata montem opere circummunire instituit. Pom-
peiani, quod is mons erat sine aqua, dififisi ei loco relicto
monte universi iugis eius Larisam versus se recipere coepe-
runt. Qua spe animadversa Caesar copias suas divisit 3
25 partemque legionum in castris Pompei remanere iussit,
partem in sua castra remisit, iiii secum legiones duxit com-
modioreque itinere Pompeianis occurrere coepit et progres-
sus milia passuum vi aciem instruxit. Qua re animadversa 4
Pompeiani in quodam monte constiterunt. Hunc montem
30 flunien subluebat. Caesar miUtes cohortatus, etsi totius
diei continenti labore erant confecti noxque iam suberat,
I structas Saliiiasius : stratas X 7 patientissimo Aldits:
potentissimo X 23 iugis Wasse : iuris X se add. r 24
spe] re r 30 est post cohortatus add. X. del. Vascosantis
C. IVLI CAESARIS
tamen munitione flumen a monte seclusit, ne noctu aquari
5 Pompeiani possent. Quo perfecto opere illi de deditione
missis legatis agere coeperunt. Pauci ordinis senatorii, qui
se cum his coniunxerant, nocte fuga salutem petiverunt.
98 Caesar prima luce omnis eos qui in monte consederant 5
ex superioribus locis in planitiem descendere atque arma
2 proicere iussit. Quod ubi sine recusatione fecerunt passisque
palmis proiecti ad terram flentes ab eo salutem petiverunt,
consolatus consurgere iussit et pauca apud eos de lenitate
sua locutus, quo minore essent timore, omnis conservavit 10
militibusque suis commendavit, ne qui eorum violaretur neu
?, quid sui desiderarent. Hac adhibita diHgentia ex castris
sibi legiones aHas occurrere et eas quas secum duxerat in-
vicem requiescere atque in castra reverti iussit eodemque
che Larisam pervenit. 15
99 In eo proelio non amplius ducentos miUtes desideravit,
2 sed centuriones, fortis viros, circiter xxx amisit. Interfectus
est etiam fortissime pugnans Crastinus, cuius mentionem
3 supra fecimus, gladio in os adversum coniecto. Neque id
fuit falsum quod ille in pugnam proficiscens dixerat. Sic 20
enim Caesar existimabat eo proeHo excellentissimam virtu-
tem Crastini fuisse optimeque eum de se meritum iudicabat.
4 Ex Pompeiano exercitu circiter miHa xv cecidisse vide-
bantur, sed in deditionem venerunt ampHus miHa xxiiii —
namque etiam cohortes, quae praesidio in casteUis fuerant, 25
sese SuUae dediderunt — multi praeterea in finitimas civitates
refugerunt, signaque miHtaria ex proeHo ad Caesarem sunt
5 relata clxxx et aquilae viiii. L. Domitius ex castris in
montem refugiens, cum vires eum lassitudine defecissent,
ab equitibus est interfectus. 3°
100 Eodem tempore D. LaeHus cum classe ad Brundisium
venit eademque ratione qua factum a Libone antea demon-
2 stravinius insulam obiectam portui Brundisino tenuit. Simi-
Hter V^atinius. qui Brundisio praeerat, tectis instructisque
DE BELLO CIVILI LIB. III
scaphis elicuit navis Laelianas atque ex his longius pro-
ductam unam quinqueremem et minores duas in angustiis
portus cepit, itemque per equites dispositos aqua prohibere
classiarios instituit. Sed LaeHus tempore anni commodiore 3
5 usus ad navigandum onerariis navibus Corcyra Dyrrachioque
aquam suis supportabat neque a proposito deterrebatur ne-
que ante proeUum in Thessalia factum cognitum aut igno-
minia amissarum navium aut necessariarum rerum inopia
ex portu insulaque expelH potuit.
10 Isdem fere temporibus C. Cassius cum classe Syrorum loi
et Phoenicum et CiUcum in Siciliam venit et, cum esset
Caesaris classis divisa in duas partis, dimidiae parti prae-
esset P. Sulpicius praetor Vibone ad fretum, dimidiae
M. Pomponius ad Messanam, prius Cassius ad Messanam
15 navibus advolavit quam Pomponius de eius adventu co-
gnosceret, perturbatumque eum nactus nullis custodiis neque 2
ordinibus certis, magno vento et secundo completas onera-
rias navis taeda et pice et stuppa reUquisque rebus quae
sunt ad incendia in Pomponianam classem immisit atque
20 omnis navis incendit xxxv, e quibus erant xx constratae.
Tantusque eo facto timor incessit ut, cum esset legio prae 3
sidio Messanae, vix oppidum defenderetur, et, nisi eo ipso
tempore quidam nuntii de Caesaris victoria per dispositos
equites essent allati, existimabant plerique futurum fuisse
25 uti amitteretur. Sed opportunissime nuntiis allatis oppidum 4
fuit defensum; Cassiusque ad Sulpicianam inde classem pro-
fectus est Vibonem, appHcatisque nostris ad terram navibus
propter eundem timorem pari atque antea ratione [egerunt ;
Cassius] secundum nactus ventum onerarias navis [circiter xl]
10 C. Ursitiiis : oiii. X 13 Vibone Aldits : Vibone em DV) X
19 ad] apta ad L' Pomponianam /-: Pompeianam X 20
constratae D'T' : rost constratae U : rost۩ftstratae L : rostratae F
23 per dispositos oni. L 26 fuit] est Nippeydey 27 nostris]
nostvi Oiideiidorp 28 egerunt Cassius dci. Diiiter, qiii vcrba circiter
XL post navibus leponit 29 Cassius & : Cassiusque D'
C. IVIJ CAESARIS
praeparatas ad inccndium immisit, et flamma ab utroque
5 cornu comprensa naves sunt combustae quincjue. Cumque
ignis magnitudine venti latius serperet, niilites qui ex vete-
ribus legionibus erant relicti praesidio navibus ex numero
6 aegrorum ignominiam non tulerunt, sed sua sponte navis 5
conscenderunt et a terra solverunt impetuque facto in
Cassianam classem quinqueremis duas, in quarum altera
erat Cassius, ceperunt, sed Cassius exceptus scapha refugit ;
7 praeterea duae sunt deprensae triremes. Neque multo post
de proelio facto in Thessalia cognitum est, ut ipsis Pompei- lo
anis fides fieret ; nam ante id tempus fingi a legatis ami-
cisque Caesaris arbitrabantur. Quibus rebus cognitis ex
his locis Cassius cum classe discessit.
I02 Caesar omnibus rebus reHctis persequendum sibi Pom-
peium existimavit quascumque in partis se ex fuga recepisset, 15
ne rursus copias comparare aUas et bellum renovare posset,
et quantumcumque itineris equitatu efficere poterat cotidie
progrediebatur legionemque unam minoribus itineribus sub-
2 sequi iussit. Erat edictum Pompei nomine Amphipoli
propositum, uti omnes eius provinciae iuniores, Graeci 20
3 civesque Romani, iurandi causa convenirent. Sed utrum
avertendae suspicionis causa Pompeius proposuisset, ut
quam diutissime longioris fugae consilium occultaret, an
novis dilectibus, si nemo premeret, Macedoniam tenere
4 conaretur, existimari non poterat. Ipse ad ancoram una 25
nocte constitit et vocatis ad se Amphipoli hospitibus et
pecunia ad necessarios sumptus corrogata cognitoque
Caesaris adventu ex eo loco discessit et Mytilenas paucis
6 diebus venit. Biduum tempestate retentus navibusque aliis
additis actuariis in Ciliciam atque inde Cyprum pervenit. 3°
7 Cassianam] asianam D' 9 deprensae DLUV: dephensae F:
depsentae T: captae E: depressae Vascosaims 15 quascumque
L' : quamcumque Z)'7": quacumque ^ partes L' : parte Z>' :
parte T' 25 una] una T: unam L 28 Mytilenas r:
My(i)thi(y)las X
DE BELLO CIVILI LIB. III
Ibi cognoscit consensu omnium Antiochensium civiumque 6
Romanorum cjui illic negotiarentur arcem captam esse
excludendi sui causa nuntiosque dimissos ad eos qui se ex
fuga in finitimas civitates recepisse dicerentur, ne Antio-
6 chiam adirent ; id si fecissent, magno eorum capitis periculo
futurum. Idem hoc L. Lentulo, qui superiore anno consul 7
fuerat, et P. Lentulo consulari ac non nullisaUis acciderat
Rhodi ; qui cum ex fuga Pompeium sequerentur atque in
insulam venissent, oppido ac portu recepti non erant missis-
10 que ad eos nuntiis, ut ex his locis discederent, contra
voluntatem suam navis soh'erunt. lamque de Caesaris 8
adventu fama ad civitates perferebatur.
Quibus cognitis rebus Pompeius deposito adeundae Syriae 103
consilio pecunia societatis sublata et a quibusdam privatis
15 sumpta et aeris magno pondere ad miUtarem usum in navis
imposito duobusque miUbus hominum armatis, partim quos
ex famihis societatum delegerat, partim a negotiatoribus
coegerat, quosque ex suis quisque ad hanc rem idoneos
existimabat, Pelusium pervenit. Ibi casu rex erat Ptolo- 2
20 maeus, puer aetate, magnis copiis cum sorore Cleopatra
bellum gerens, quam paucis ante mensibus per suos propin-
quos atque amicos regno expulerat ; castraque Cleopatrae
non longo spatio ab eius castris distabant. Ad eum Pompeius 3
misit, ut pro hospitio atque amicitia patris Alexandria reci-
25 peretur atque ilHus opibus in calamitate tegeretur. Sed qui 4
ab eo missi erant confecto legationis officio Uberius cum
miUtibus regis coUoqui coeperunt eosque hortari ut suum
officium Pompeio praestarent neve eius fortunam despice-
rent. In hoc erant numero complures Pompei miUtes, quos 5
30 ex eius exercitu acceptos in Syria Gabinius Alexandriam
2 arcem FU marg. : arcem aram L : aram D'UT' 4 civitates
\ : om. cctt. 8 qui cum Ursiints : quicumque X ii suam E:
suas ccti. solverunt L' : solverent DT : solvere iubebantur E
19 Ptolomaeus K. Kcil: Vi\\\\)o\QmQV.% X scinxtcr 30 Syria ;• :
Syriam X Gabinius ;■ : Gavinius & : Gaunus D'
C. IVLI CAESARIS
traduxerat belloque confecto apud Ptolomaeum, patrem
pueri, reliquerat.
104 His tunc cognitis rebus amici regis, qui propter aetatem
eius in procuratione erant regni, sive timore adducti, ut
postea praedicabant, sollicitato exercitu regio, ne Pompeius 5
Alexandriam Aegyptumque occuparet, sive despecta eius
fortuna, ut plerumque in calamitate ex amicis inimici exsi-
stunt, eis qui erant ab eo missi palam liberaliter responderunt
2 eumque ad regem venire iusserunt ; ipsi clam consilio inito
Achillam, praefectum regium, singulari hominem audacia, 10
et L. Septimium, tribunum militum, ad interficiendum
3 Pompeium miserunt. Ab his liberaliter ipse appellatus et
quadam notitia Septimi productus, quod bello praedonum
apud eum ordinem duxerat, naviculam parvulam conscendit
cum paucis suis ; ibi ab Achilla et Septimio interficitur. 15
Item L. Lentulus comprehenditur ab rege et in custodia
necatur.
105 Caesar, cum in Asiam venisset, reperiebat T. Ampium
conatum esse pecunias tollere Epheso ex fano Dianae
eiusque rei causa senatores omnis ex provincia evocavisse, 20
ut his testibus in summam pecuniae uteretur, sed interpella-
2 tum adventu Caesaris profugisse. Ita duobus temporibus
3 Ephesiae pecuniae Caesar auxiHum tulit. Item constabat
Elide in templo Minervae repetitis atque enumeratis diebus,
quo die proelium secundum Caesar fecisset, simulacrum 25
Victoriae quod ante ipsam Minervam coUocatum esset et
ante ad simulacrum Minervae spectavisset ad valvas se
4 templi limenque convertisse. Eodemque die Antiochiae in
Syria bis tantus exercitus clamor et signorum sonus exaudi-
5 tus est ut in muris armata civitas discurreret. Hoc idem 30
Ptolomaide accidit. Pergamique in occultis ac reconditis
4 procuratione] curatione T 10 praefectum E : in praefectum X
rcgium L corr. : regium singium X 21 summam] summa ET'
25 fecisset] fecit D'
DE BELLO CIVILI LIB. III
templis, quo praeter sacerdotes adire fas non est, quae
Graeci adyta appellant, tympana sonuerunt. Item Trallibus 6
in templo Victoriae, ubi Caesaris statuam consecraverant,
palma per eos dies tin tectot inter coagmenta lapidum ex
5 pavimento exstitisse ostendebatur.
Caesar paucos dies in Asia moratus, cum audisset Pom- io6
peium Cypri visum, coniectans eum Aegyptum iter habere
propter necessitudines regni reliquasque eius loci opportuni-
tates cum legione una, quam se ex Thessalia sequi iusserat,
lo et altera, quam ex Achaia a Q. Fufio legato evocaverat,
equiti usque Dccc et navibus longis Rhodiis x et Asiaticis
paucis Alexandriam pervenit. In his erant legionibus homi- 2
num milia iii cc ; reHqui vulneribus ex proeliis et labore ac
magnitudine itineris confecti consequi non potuerant. Sed 3
15 Caesar confisus fama rerum gestarum infirmis auxiliis profi-
cisci non dubitaverat aeque omnem sibi locum tutum fore
existimans. Alexandriae de Pompei morte cognoscit atque ibi 4
primum e navi egrediens clamorem militum audit, quos rex
in oppido praesidi causa reliquerat, et concursum ad se fieri
20 videt, quod fasces anteferrentur. In hoc omnis multitudo
maiestatem regiam minui praedicabat. Hoc sedato tumultu 5
crebrae continuis diebus ex concursu multitudinis concita-
tiones fiebant compluresque milites huius urbis omnibus
partibus interficiebantur.
25 Quibus rebus animadversis legiones sibi alias ex Asia 107
adduci iussit, quas ex Pompeianis militibus confecerat. Ipse
enim necessario etesiis tenebatur, qui navigantibus Alexan-
dria fiunt adversissimi venti. Interim controversias regum 2
ad populum Romanum et ad se, quod esset consul, pertinere
30 existimans atque eo magis officio suo convenire quod supe-
riore consulatu cum patre Ptolomaeo et lege et senatus
I templis] templi Lambimis 2 adyta] adita ^: dSvTa AMus
TraWihus Bemalcitis : trailibus ^ 4 in tecto X: intacta //<#-
mann 16 aeqne Nipperdey : atque £>/3 : otti. E 17 existimans]
existimabat L' 23 huius] in viis Madvig 28 fiunt] flant Paul
C. IVLI CAESARIS
consulto societas erat facta, ostendit sibi placere regem
Ptolomaeum atque eius sororem Cleopatram exercitus quos
haberent dimittere et de controversiis iure apud se potius
quam inter se armis disceptare.
io8 Erat in procuratione regni propter aetatem pueri nutricius 5
eius, eunuchus nomine Pothinus. Is primum inter suos
queri atque indignari coepit regem ad causam dicendam
2 evocari ; deinde adiutores quosdam consiH sui nactus ex
regis amicis exercitum a Pelusio clam Alexandriam evocavit
atque eundem Achillam cuius supra meminimus omnibus 10
3 copiis praefecit. Hunc incitatum suis et regis inflatum
poUicitationibus quae fieri vellet Htteris nuntiisque edocuit.
4 In testamento Ptolomaei patris heredes erant scripti ex
duobus filiis maior et ex duabus filiabus ea quae aetate
6 antecedebat. Haec uti fierent, per omnis deos perque 15
foedera quae Romae fecisset eodem testamento Ptolomaeus
6 populum Romanum obtestabatur. Tabulae testamenti unae
per legatos eius Romam erant allatae, ut in aerario pone-
rentur — hae cum propter pubHcas occupationes poni non
potuissent, apud Pompeium sunt depositae — alterae eodem 20
exemplo reHctae atque obsignatae Alexandriae profere-
bantur.
109 De his rebus cum ageretur apud Caesarem isque maxime
vellet pro communi amico atque arbitro controversias regum
componere, subito exercitus regius equitatusque omnis venire 25
2 Alexandriam nuntiatur. Caesaris copiae nequaquam erant
tantae ut eis, extra oppidum si esset dimicandum, confideret.
ReHnquebatur ut se suis locis oppido teneret consiHumque
3 AchiUae cognosceret. MiHtes tamen omnis in armis esse
iussit regemque hortatus est ut ex suis necessariis quos 30
haberet maximae auctoritatis legatos ad AchiHam mitteret
8 consili sui Steplmnus : conscii suis T' : conscios sui L' : con-
sciis suis D' 14 ex duabus] om. L filiabus \ : otii. Ji
18 Romam ^ : Romae A'
DE BELLO CIVILI LIB. III
et quid esset suae voluntatis ostenderet. A quo missi 4
Dioscorides et Serapion, qui ambo legati Romae fuerant
magnamque apud patrem Ptolomaeum auctoritatem habue-
rant, ad Achillam pervenerunt. Quos ille, cum in conspe- 5
5 ctum eius venissent, prius quam audiret aut cuius rei causa
missi essent cognosceret, corripi atque interfici iussit ;
quorum alter accepto vulnere occupatus per suos pro occiso
sublatus, alter interfectus est. Quo facto, regem ut in sua 6
potestate haberet Caesar efificit, magnamque regium nomen
10 apud suos auctoritatem habere existimans et ut potius
privato paucorum et latronum quam regio consilio susce-
ptum bellum videretur.
Erant cum Achilla eae copiae ut neque numero neque iio
genere hominum neque usu rei militaris contemnendae
15 viderentur. Milia enim xx in armis habebat. Haec con- 2
stabant ex Gabinianis militibus, qui iam in consuetudinem
Alexandrinae vitae ac licentiae venerant et nomen discipli-
namque populi Romani dedidicerant uxoresque duxerant,
ex quibus plerique liberos habebant. Huc accedebant 3
20 collecti ex praedonibus latronibusque Syriae CiUciaeque
provinciae finitimarumque regionum ; multi praeterea capitis
damnati exsulesque convenerant. Fugitivis omnibus nostris 4
certus erat Alexandriae receptus certaque vitae condicio,
ut dato nomine militum essent numero ; quorum si quis
25 a domino prehenderetur, consensu militum eripiebatur qui
vim suorum, quod in simiU culpa versabantur, ipsi pro suo
periculo defendebant. Hi regum amicos ad mortem depo- 5
scere, hi bona locupletum diripere, stipendi augendi causa
regis domum obsidere, regno expellere alios, aUos arcessere
30 vetere quodam Alexandrini exercitus instituto consuerant.
Erant praeterea equitum miUa duo. Inveteraverant hi 6
5 audiret D' : adiret LUT : oiii. F 13 Achilla eae Paul:
Achillae £)f/r' : Achilla «//. 18 dedidicerant L-' : didicerant ^
24 essent r: esset esse (/') X 27 regum Z,^ : rerum X 28
stipendii T' : stipendia Z3'Z-' 29 ahos aUos ^^: aHos Z)/3
C. IVLI CAESARIS
omnes compluribus Alexandriae bellis, Ptolomaeum patrem
in regnum reduxerant, Bibuli filios duos interfecerant, bella
cum Aegyptiis gesserant. Hunc usum rei militaris habebant.
iii His copiis fidens Achillas paucitatemque militum Caesaris
despiciens occupabat Alexandriam praeter eam oppidi par- 5
tem quam Caesar cum militibus tenebat, primo impetu
domum eius irrumpere conatus ; sed Caesar dispositis per
2 vias cohortibus impetum eius sustinuit. Eodemque tem-
pore pugnatum est ad portum, ac longe maximam ea res
3 attuHt dimicationem. Simul enim diductis copiis pluribus 10
viis pugnabatur et magna multitudine navis longas occupare
hostes conabantur ; quarum erant l auxiHo missae ad Pom-
peium proelioque in ThessaHa facto domum redierant, iiii-
remes omnes et quinqueremes aptae instructaeque omnibus
rebus ad navigandum ; praeter has xxii, quae praesidi 15
4 causa Alexandriae esse consuerant, constratae omnes ; quas
si occupavissent, classe Caesari erepta portum ac mare
totum in sua potestate haberent, commeatu auxihisque
5 Caesarem prohiberent. Itaque tanta est contentione actum
quanta agi debuit, cum illi celerem in ea re victoriam, hi 20
6 salutem suam consistere viderent. Sed rem obtinuit Caesar
omnisque eas navis et reHquas quae erant in navaHbus
incendit, quod tam late tueri parva manu non poterat, con-
festimque ad Pharum navibus miHtes exposuit.
112 Pharus est in insula turris magna altitudine, mirificis 25
2 operibus exstructa ; quae nomen ab insula cepit. Haec
insula obiecta Alexandriae portum efficit ; sed a superioribus
regionibus in longitudinem passuum dcccc in mare iactis
moHbus angusto itinere et ponte cum oppido coniungitur.
3 In hac sunt insula domiciHa Aegyptiorum et vicus oppidi 3°
magnitudine ; quaeque ubique naves imprudentia aut tem-
3 Hunc] Hinc E cori: 5 praeter eam Clarke : praeterea X
13 iiiiremes Fa»</ : ill^ (eZ)Z,F7'j triremes ^ 17 Caesari Z,7/!>s/«s :
Caesaris X 20 agi .6 : accidere D 28 regionibus X :
regibus L corr.
DE BELLO CIVILI LIB. III
peslate paulum suo cursu decesserunt, has more praedonum
diripere consuerunt. Eis autem invitis a quibus Pharus 4
tenetur non potest esse propter angustias navibus introitus
in portum. Hoc tum veritus Caesar hostibus in pugna 5
5 occupatis militibus[que] expositis Pharum prehendit atque
ibi praesidium posuit. Quibus est rebus effectum uti tuto 6
frumentum auxiliaque navibus ad eum supportari possent.
tDeauxitt enim circum omnis propinquas provincias atque
inde auxilia evocavit. Reliquis oppidi partibus sic est 7
10 pugnatum ut aequo proelio discederetur et neutri pellerentur
— id efficiebant angustiae loci— paucisque utrimque inter-
fectis Caesar loca maxime necessaria complexus noctu
praemunit. In eo tractu oppidi pars erat regiae exigua, in S
quam ipse habitandi causa initio erat inductus, et theatrum
15 coniunctum domui, quod arcis tenebat locum aditusque
habebat ad portum et ad reUqua navalia. Has munitiones 9
insequentibus auxit diebus, ut pro muro obiectas haberet
neu dimicare invitus cogeretur. Interim fiHa minor Ptolo- 10
maei regis vacuam possessionem regni sperans ad Achillam
20 sese ex regia traiecit unaque bellum administrare coepit.
Sed celeriter est inter eos de principatu controversia orta, 11
quae res apud milites largitiones auxit ; magnis enim iacturis
sibi quisque eorum animos conciHabat. Haec dum apud 12
hostis geruntur, Pothinus, nutricius pueri et procurator
25 regni, in parte Caesaris, cum ad Achillam nuntios mitteret
hortareturque ne negotio desisteret neve animo deficeret,
indicatis deprehensisque internuntiis a Caesare est inter-
fectus. Haec initia belH Alexandrini fuerunt.
2 PharusELT"': Pharos Z?f/' 5 militibusT': militibusque ce/^.
Pharum T' : Pharon D'U' 8 DeauxitJT: Dhmsit Scaligcf 13
praemunit. In eo tractu Hoffniami praemunit L' : praemuniti
DT: muniti V nco tratu D: nec tractu ^ 23 Haec . . .
fuerunt otii. L
CAES, B.c. 10
INDEX NOMINVM
Nunieris Romanis Ubn, Arabicis capila indicaiiiur.
Acarnania III 56, 58
Achaia III 3, 4, 56, 57, 106
Achaica classis III 5
Achillas III 104, 108-112
Acilius, M'. III 15, 16, 39, 40
Acutius Rufus III 83
Adbucillus III 59
Aeginium III 79
Aegyptia classis III 40
Aegyptiae naves III 5
Aegyptii III iio, 112
Aegyptus III 3, 5, 104, 106
(Aelius, L.) Tubero I 30, 31
(Aemilius,) M. Lepidus II 21
Aetoli III 35
Aetolia lil 34, 35, 56, 61
Afraniana acies I 83
Afraniani I 43, 46, 47, 54, 69-
71, 78
Afrarii filius I 74, 84
Afranius, L. I 37-43, 48-53, 60-
76,84,87. II 17,18. 11183,88
Africa I 30, 31. II 23, 28, 32, 37
Africanus exercitus III 10
Africum bellum II 32
Africus III 26
Ahenobarbus v. Domitius
Alba I 15, 24
Albici I 34, 56-58. II 2, 6
Albucillus V. Adbucillus
Alesia III 47
Alexandria III 4, 103- 112
Alexandrinum bellum III 112
Alexandrinus exercitus III iio
. Allobroges III 59, 63, 79
Allobrox III 84
Amantia III 40
Amantini III 12
Amanus mons III 31
Ambracia III 36
Amphilochi III 56
Amphipolis III 102
Ampius, T. III 105
Anas I 38
Ancona I 1 1
Androsthenes III 80
(Annius, T.; Milo III 21, 22
Anquillaria II 23
Antiochenses III 102
Antiochia III 102, 105
Antiochus Commagenus III 4
Antonianae (Antonius 6) scaphac
III 24
Antoniani (Antonius a) III 4
Antonius : (a) C. III 10, 67
(6) M. I 2, II, 18. III 24-30,
34, 40, 46, 65, 89
Apollonia III 5, 11-13, 26,30,
75. 78, 79
Apolloniates III 12, 13, 25
(Appuleius, L.) Saturninus I 7
Apsus III 13, 19, 30
Apulia I 14, 17, 23. III 2
Aquitani I 39
Arecomici I 35
Arelate I 36. II 5
Ariminum I 8, 10-12
Ariobarzanes III 4
INDEX NOMINVM
Arretium I 1 1
Asculum I 15
Asia I 4. III 3 5. 42, 53, 105-107
Asiatica classis III 40
Asiaticae naves III 5, 7, 106
Asparagium III 30, 41, 76
Athamania III 78
Athenae III 3
Atius :
(rt) T. Labienus I 15. III 13,
19, 71, 87
(b) Q. Varus III 37
Attiani I 13. II 34
Attius :
(a) Paeliguus I 18
(b) P. Varus I 12, 13, 31. II
23-36, 43, 44
(Aurelius), M. Cotta I 30
Ausetani I 60
Auster III 26
Auximates I 13
Auximum I 12, 13, 15, 31
Avaricum III 47
Bagradas II 24. 26, 38, 39
Balbus V. Cornelius
Bessi III 4
BibuH filii III iio
Bibulus V. Calpurnius
Bithynia III 3
Boeotia III 4
Britannia I 54
Brundisini I 28
Brundisinus portus I 25, 26. III
23, 100
Brundisium I 24, 25, 27, 30. III
2, 6, 8, 14, 23-25, 87, 100
Bruttii I 30
Brutus V. lunius
Buthrotum III 16
Byllidenses III 12
Byllis III 40
Caecilius :
(a) L. Metellus I 33
(6) (Q. Metellus Pius) Scipio
I I, 2, 4, 6. III 4, 31, 33,
36-38, 57, 78 83, 88, 90
(c) L. Rufus I 23
{dj T. I 46
Caelius, M. Rufus I 2. III 20-22
Caesar v. lulius
Calagurritani I 60
Calenus v. Fufius
Calidius, M. I 2
Calpurnius :
(a) M. Bibulus III 5. 7, 8, 14-
18, 31 ; eius filii III uo
(b) L. Piso (Caesoninus) I 3
Calvinus v. Domitius
Calvisius, C. Sabinus III 34,
35, 56
Calydon III 35
Camerinum I 15
Campania I 14
Candavia III 11, 79
Caninius, C. Rebilus I 26. II
24, 34
Cantabri I 38
Canuleius, L. III 42
Canusium I 24
Capitolium I 6
Cappadocia III 4
Capua I 10, 14. III 21, 71
Caralitani I 30
Carmonenses II 19
Casilinum III 21
Cassiana classis III loi
Cassius :
(a) C. (Longinus III 5. loi
(b) L. Longinus III 34-36,56
(c) Q. Longinus I 2. II 19, 21
Castor V. Tarcondarius
Castra Cornelia II 24, 25, 30, 37
Castulonensis saltus I 38
Cato V. Porcius
Celtiberia I 38, 61
Ceraunia III 6
Cilices III loi
CiUcia III 3, 4, 102, iio
Ciliciensis legio III 4, 88
Cinga I 48
Cingulum I 15
Claudius :
(a) C. Marcellus I 6, 14. III 5
(b) M. Marcellus I 2
Cleopatra III 103, 107
Clodius :
(a) A. III 57, 90
(b) (P. Pulcher) III 21
10*
INDEX NOMINVM
Clupea II 23
Coclius V. Caclius
Conimagenus v. Antiochus
[Compsa V. Cosa]
Considius. C. Longus II 23
Coponius, C. III 5, 26
Corcyra III 3, 7, 8, 11, 15, x6, 58,
100
Corduba II 19-21
Corfinienses I 21, 23
Corfinium I 15-20, 23-25, 34.
II 28, 32. III 10
Cornelia Castra v. Castra Cornelia
Cornelius :
(n) (L.) Balbus III 19
(,6) L. Lentulus (Crus; I i, 2,
4, 5, 14. III 4, 96, 102, 104
(c) (P.) Lentulus Marcellinus
III 62, 64, 65
(rf) P. Lentulus Spinthcr I 15,
16. 21-23. m 83, 102
(e) L. SuUa (Fehx) I 4, 5, 7
(/) (L.) Sulla Faustus I 6
(g) P. Sulla III 51, 89, 99
Cosa III 22
Cosanum I 34
Cotta V. Aurehus
Cotys III 4, 36
Crassus v. Licinius et Otacilius
Crastinus, C. III 91, 99
Cremona I 24
Creta III 4, 5
Curicta III 10
Curicum III 8
Curio V. Scribonius
Curius V. Vibius
Cyclades III 3
Cyprus III 102, 106
Cyrenae III 5
Dalmatae III 9
Damasippus v. Licinius
Dardani III 4
Decidius, L. Saxa I 66
Deiotarus III 4
Delphi III 56
Diana III 33, 105
Dioscorides III 109
Domitiani (Domitius a) I 16, 22,
23, 25
Domitiani (Domitius Cj III 36, 37
Domitius :
(a) L. Ahenobarbus I 6, 15-23,
34, 36, 56 58- II3. 18. 22.28,
32. III 83,99; cius filius I 23
(bj Cn. II 42
(c) Cn. Calvinus III 34, 36-38,
78, 79, 89
Domnilaus III 4
Dyrrachina proelia III 80, 84,
87, 89
Dyrrachini III 30
Dyrrachium I 25, 27. III 5. 9,
II, 13. 26, 30, 41, 42, 44. 53,
57, 58, 62, 78-80, 84, 87, 89, 100
Egus III 59, 79
EHs III 105
Ephesia pecunia III 33, 105
Ephesus III 33, 105
Epirus III 4, 12, 13, 42, 47, 61.
78, 80
Etesiae venti III 107
Fabianae legiones I 40
Fabius :
(a) C. I [i],37, 40, 48
(b) Paelignus II 35
Fanum I 11
Faustus V. Cornehus
Favonius, M. III 36, 57
Firmum I 16
Flaccus V. Valerius
Fleginas, C. III 71
Frentani I 23
Fretum I 29. II 3. III 101
Fufius, Q. Calenus I 87. III 8,
14, 26, 56, io6
Fulginius, Q. I 46
Fulvius Postumus III 62
Gabiniani III 4, iio
Gabinius, A. III 4, 103, iio
Gades II 18, 20, 21
Gaditani II 18, 20, 21
Galli = Gallograeci III 4
Galli I 51. II 40. III 4, 22
Gallia I 6, 7, 10, 18, 29, 39, 48,
51. II I. III 2,42,59, 79,87
Gallia citerior III 87
INDEX NOMINVM
Gallia provincia I 39 ; sh'P pro-
vincia I 22
Gallia ulterior I 33
Gallograecia III 4
Gallonius, C. II 18, 20
Gallus iK Tuticanus
Genusus III 75, 76
Gergovia III 73
Germani I 83. III 4, 52
Germania I 7. III 87
Gomphenses III 81
Gomphi III 80
Gracchi I 7
Graeci III 105
Graeci = Macedones III 102
Graeci = Parthini III 11, 30
Graecia I 25
Granius, A. III 71
Hadriaticum mare I 25
Hadrumetum II 23
Haliacmon III 36, 37
Hegesaretos III 35
Helvii I 35
Heraclia III 79
Herculis fanum II 18, 21
Hiberus i/el Hiberum flumen I
60-63, 65. 68, 69, 72, 73
[Hirpinus III 22]
Hirrus v. Lucilius
HispaHs II 18, 20
Hispani II 21, 40. III 22, 88
Hispanialso, 34,37-39, 74, 85-87.
}^ 1,32,37- Illa, 10,47, 83
Hispaniae, Hispaniae sive pro-
vinciae duae I 2, 9-1 1, 29, 39,
85. II 18, 32. III 3, 10, 73
Hispania sive provincia citerior
I 22, 29, 38, 39, 48, 49. II 7,
17, 18, 21
Hispania swe provincia ulterior
J 38, 39- II 17-21
lacetani I 60
lanuarius I 5. III 6
Igilium I 34
Iguvini I 12
Iguvium I r 2
Ilerda I 38, 41-49. 56 59, 63. 69,
73, 78. H 17
Ilhirgavonenses I 60
1113'ricuni III 9, 78
[Ilui I 35]
Issa III 9
Isthmus III 56
Italia I 2, 6, 9, 25, 37, 29, 30, 35,
48, 53. II 17. 18, 22, 32. III
I, 4, 6, 10, 12, 13, 18, 21, 22,
29, 39, 42, 57. 73. 78, 82. 87
Italica II 2Q
Italici commeatus III 42
luba 16. II 25, 26, 36-44
lulia lex I 14
lulius :
(a I C. Caesar passi III
{b) L. Caesar I 8, 10. II 23
(c) Sex. Caesar II 20
(lunius,) D. Brutus I 36, 56, 57.
II 3, 5, 6, 22
Labienus v. Atius
Lacedaemon III 4
Laelius, D. III 5, 7, 40, roo
Larinales I 23
Larisa III 80, 96-98
Larisaei III 81
Latinae feriae III 2
Legio :
{a) Caesaris :
VIII. I 18. III 89
VIIH. I 45. 11145,46.62.
63, 66. 67, 89
X. III 89, 91
XI. III 34
XII. I 15. III 34
XIII. I 7, 12. 18
XIIII. I 46
XXVII. III 34
— Fabianae duae I 40
— tironum III 28, 29, 34
— veteranae I 25. III 28, 29
(Z>) Pompci: j^ III 4
I. III 88
III. III 88
— Ciliciensis gemella III 4.
88
— Pompeiana III 69
— Syriacac III 88
— vernaculae duae II 20
TNDEX NOMINVM
Lcntuliis V. Cornelius
Lepidus v. Aemilius
Leptitani II 38
Libo V. Scribonius
Liburnae naves III 9
Liburnica classis III 5
Licinius :
(rt) M Crassus III 31
(«) Damasippus II 44
Lissus III 26, 28, 29, 40, 42, 78
Longinus v. Cassius
Longus V. Considius
Lucani I 30
Lucceius, L. III 18
Luceria I 24
Lucilius Hirrus I 15. III 82
Lucretius :
(«) Q- I 18
(b) Vespillo III 7
Lupus V. Rutilius
Lusitani I 44, 48
Lusitania I 38
Macedones III 4
Macedonia III 4,
^h 33; 34, 36.
[4^], 57. 79, 102
Macedonia libera III 34
Magius, N. I 24, 26
Maniius, L. Torquatus I 24.
II
Marcellinus v. Cornelius
Marcellus v. Claudius
Marcius :
(rt) (L.) Philippus/>(Tto-I 6
(6) (L.) Philippus}i/m5 I 6
(c) Rufus II 23, 24, 43
Marrucini I 23. II 34
Marsi I 15, 20. II 27, 29
Massilia I 34-36, 56. II i,
17, 21
Massilienses I 34, 35, 56-58
3-7, 14, 15, 18, 22
Mauretania I 6, 39, 60
Menedemus III 34
Messana II 3. III loi
Metellus v. Caecilius
Metropolis III 80
Metropolitae III 81
Milo V. Annius
III
3, 7,
. II
Minucius :
ia) Rufus III 7
{b) (Q.) Thermus I 12
Munatius, L. Plancus I 40
Murcus V. Statius
Mytilenae III 102
Narbo I 37. II 21
Nasidianac naves II 7
Nasidius, L. II 3, 4
Naupactus III 35
Neapolis III 21
Noricus rex I 18
Numidae II 25, 38, 39, 41
Nyniphaeum III 26
Oceanus I 38
Octaviani III 9
Octavius, M. III 5, 9
Octogesa I 61, 68, 70
Opimius, M. III 38
Orchomenus III 56
[Oricia III 78]
Oricum III 7, 11-16, 23, 34, 39,
40, 78, 90
Oscenses I 60
Otacilius Crassus III 28, 29
Paeligni I 15. II 29
Paelignus v. Attius et Fabius
Palaeste III 6
Parthi III 31, 82
Parthicum bellum I 9. III 31
Parthini III 11, 41, 42
Pedius, Q. III 22
Pelusium III 103, 108
Pergamum III 31, 105
Petra III 42
Petraeus III 35
Petreius, M. I 38-43. 53, 61-67,
72-76, 87. II 17, 18
Pharus III 11 i, 112
Philippus V. Marcius
Phoenice III 3
Phoenices III loi
Picenum I 12. 29
Picenus ager I 15
Pisaurum I 11, 12
Piso V. Calpurnius
Placentia III 71
INDEX NOMINVM
Plancus V. Munatius
Plotius, M. III 19
Pompeia lex III r
Pompeianus,-i I 15,28,40. II 17.
III 35. 42, 44, 46, 48, 51, 53,
58, 63. 65-67, 69, 72, 84, 93-
95, 97, loi
Pompeius :
(rt) Cn. (Magnus) pater I 1-39,
53,60,61, 76, 84. II 3, 17,
18,25,32. III 1-33, 41-iri
(b) Cn.filiiis III 4. 5. 40
Pomponiana classis III loi
Pomponius. M. III loi
Pontus III 3, 4
(Porcius,) M. Cato (Uticensis) I
4, 30, 32
Postumus V. Fulvius
Pothinus III 108, 112
Ptolomaeus :
(fl) (Auletes) patci- III 4, 103,
107-110, 112
(A) (Dionysos) Jilius III 103,
104, 106-109, 112
Ptolomais III 105
Puleio (Pullo), T. III 67
Pupius, L. I 13
Puteoli III 71
Pyrenaeus, -i saltus I 37. III 19
Quintilius, Sex. Varus I 23. II 28
Ravenna I 5
Rebilus V. Caninius
Rhascypolis III 4
Rhodanus II i
Rhodia classis III 26
Rhodiae naves III 5, 27, 106
Rhodus III 102
Roma sivc urbs I 2, 3, 5, 6, 9, 14,
32-34,53- 1122,32. III 1,2,
10, 83, 108, 109
Romani cives I 30. II 18 21.
III 4, 9, 10, 29, 32, 40, 102
Romani equites I 17, 23, 77. II
18. III 71
Romanus popuhis I 7, 9, 22. 35.
III II, 12. 107. 108, iio
Roscius, L. I 3, 8, 10
Roucilhis III 59, 79
Rubrius, L. I 23
Rufus V. Acutius,Caelius. Marcius,
Minucius, Sulpicius, Vibullius
Ruteni I 51
Rutilius Lupus I 24. III 56
Sabinus v. Calvisius
Saburra II 38-42
Sacrativir, M. III 71
Sadalam III 4
Sallyes I 35
Salonae III 9
Sardinia I 30. 31. III 10
Sason III 8
Saturninus I 7
Saxa V. Decidius
Scaeva III 53
Scipio V. Caecilius
Scribonius :
ia) C. Curio I 12, 18, 30, 31.
II 3, 23-43. III lO
(b) Libo I 26. III 5, 15 18,
23, 24, 90, 100
(Sempronii) Gracchi I 7
Septimius, L. III 104
Serapion III 109
Sertorius, Q. I 61
Servilius, P. III i, 21
Sicilia I 25, 30, 31. II 23, 30, 32,
34,37.43,44- III 10, 42, lor
Siciliae fretum II 31». Fretum
Sicoris I 40, 48, 61-63, 83-
Spinther v. Cornelius
Staberius, L. III 12
Statius Murcus Iil 15, 16
Sulla V. Cornelius
Sulmonenscs I 18
Sulpiciana (Sulpicius b) classis
III lOI
Sulpicius :
j (rt) Ser. II 44
(6) P. Rufus I 74. III lor
Syri III ror
Syria I 4, 6. III 3, 4, 3i, 32.
ro3. ro5, rio
Sj'riacae legiones III 88
Syriacae naves HI 5
I Tarcondariivs Castor III 4
i Tarracina I 24
INDEX NOMINVM
Tarraco I 73, 78. II 21
Tarraconenses I 60
Taurois II 4
Terentiiis :
(rt) A. Varro III 19
(6) M.VarroIaS. II 17,19-21
Thebae III 56
Theophancs III 18
Tliermus j'. Minucius
Thessali III 4
Thessaha III 4, 5, 34-36, 79-82,
100, lOI, 106, III
Thraces III 95
Thracia III 4
Thurii III 22
Thurinum III 21, 22
Tiburtius, L. III 19
Tillius, Q. III 42
Torquatus v. Manlius
Tralles III 105
Transpadanae coloniae III 87
Trebonius, C. I 36. II i, 5, 13,
15. III 20, 21
Triarius v. Valerius
Tubero v. Aelius
TuHus V. Volcatius
Tuticanus Gailus III 71
Utica I 31. II 23-26, 36-38, 44
Uticenses II 36
Valerius :
(a) L. Flaccus III 53
{b) (P.) Flaccus III 53
(r) (Q. Orca) I 30, 31
(rfj C. Triarius III 5, 92
Varro v. Terentius
Varus V. Atius, Attius, Quintihus
Varus, yitimen I 86, 87
Vatinius, P. III 19, 90. 100
Vespiilo V. Lucretius
Vettones I 38
Vibius Curius I 24
Vibo III 101
Vibullius, L. Rufus I 15, 34, 38.
III 10, II, 15, 18, 22
Victoria :
(rt) Elide III 105
(6) Trallibus III 105
Volcatius Tulhis III 52
Volcae Arecomici I 35
Volusenus. C. III 60
INCERTI AVCTORIS
DE BELLO ALEXANDRINO
LIBER
Bello Alexandrino conflato Caesar Rhodo atque ex i
Syria Ciliciaque omnem classem arcessit ; Creta sagittarios,
equites ab rege Nabataeorum Malcho evocat ; tormenta
undique conquiri et frumentum mitti, auxiUa adduci iubet.
5 Interim munitiones cotidie operibus augentur atque omnes 2
oppidi partes, quae minus esse firmae videntur, testudinibus
ac musculis taptanturt ; ex aedificiis autem per foramina in
proxima aedificia arietes immittuntur, quantumque aut ruinis
deicitur aut per vim recipitur loci, in tantum munitiones
10 proferuntur. Nam incendio fere tuta est Alexandrea, quod 3
sine contignatione ac materia sunt aedificia et structuris ac
fornicibus continentur tectaque sunt rudere aut pavimentis.
Caesar maxime studebat ut, quam angustissimam partem 4
oppidi palus a meridie interiecta efficiebat, hanc operibus
15 vineisque agendis ab reHqua parte urbis excluderet, illud 5
spectans primum ut, cum in duas partis esset urbis divisa
acies, uno consiHo atque imperio administraretur, deinde ut
laborantibus succurri atque ex altera oppidi parte auxilium
ferri posset, in primis vero ut aqua pabuloque abundaret,
Inscriptio : Incerti Auctoris] (Belli) Alexandrini Africique et
Hispaniensis incertus auctor est Siietoiiiiis Div. hih /6
7 temptantur Nipperdey 16 spectans Vascosamts : expectans X
esset posi cum E urbs L' : viilg. urbs divisa, acies
INCERTI AVCTORIS
quarum alterius rei copiam exiguam, alterius nuUam omnino
facultatem habebat ; quod utrumque large palus praebere
poterat.
2 Ncque vero Alexandrinis in gerendis negotiis cunctatio
ulla aut mora inferebatur. Nam in omnis partis, per quas 5
fines Aegypti regnumque pertinet, legatos conquisitoresque
dilectus habendi causa miserant magnumque numerum in
oppidum telorum atque tormentorum convexerant et innu-
2 merabilem multitudinem adduxerant. Nec minus in urbe
maximae armorum erant institutae officinae. Servos prae- lo
terea puberes armaverant ; quibus domini locupletiores
3 victum cotidianum stipendiumque praebebant. Hac multi-
tudine disposita munitiones semotarum partium tuebantur ;
veteranas cohortis vacuas in celeberrimis urbis locis habe-
bant, ut quacumque regione pugnaretur integris viribus ad 15
4 auxilium ferendum opponi possent. Omnibus viis atque
angiportis tripHcem vallum obduxerant — erat autem quadrato
exstructus saxo neque minus XL pedes altitudinis habebat —
quaeque partes urbis inferiores erant, has altissimis turribus
5 denorum tabulatorum munierant. Praeterea alias ambula- 20
torias totidem tabulatorum confixerant subiectisque eas rotis
funibus iumentisque obiectis derectis plateis in quamcumque
erat visum partem movebant.
3 Urbs fertiHssima et copiosissima omnium rerum apparatus
suggerebat. Ipsi homines ingeniosi atque acutissimi quae 25
a nobis fieri viderant ea sollertia efticiebant ut nostri illorum
opera imitati viderentur, et sua sponte multa reperiebant
unoque tempore et nostras munitiones infestabant et suas
2 defendebant. Atque haec principes in consiliis contioni-
busque agitabant : populum Romanum paulatim in con- 30
3 suetudinem eius regni occupandi venire. Paucis annis
9 post multitudinem add. armatorum Fischer 16 oportuni essent E
21 confecerant \ 22 obiectis del. Scaliger derectis FT : dire-
ctis D'LU 26 effinerebant Kiiebler
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
ante A. Gabinium cum exercitu fuisse in Aegypto ; Pompeium
se ex fuga eodem recepisse ; Caesarem venisse cum copiis,
neque morte Pompei quicquam profectum quo minus apud
seCaesar commoraretur. Quem si non expulissent, futuram 4
5 ex regno provinciam ; idque agendum mature : namque eum
interclusum tempestatibus propter anni tempus recipere
transmarina auxilia non posse.
Interim dissensione orta inter Achillan, qui veterano 4
exercitui praeerat, et Arsinoen, regis Ptolomaei minorem
10 filiam, ut supra demonstratum est, cum uterque utrique
insidiaretur et summam imperi ipse obtinere vellet, prae-
occupat Arsinoe per Ganymeden eunuchum, nutricium
suum, atque Achillan interficit. Hoc occiso sine uUo socio 2
et custode ipsa omne imperium obtinebat ; exercitus Gany-
15 medi traditur. Is suscepto ofificio largitionem in miUtem
auget ; reHqua pari diligentia administrat.
Alexandrea est fere tota suffossa specusque habet a 5
Nilo pertinentis, quibus aqua in privatas domos inducitur,
quae paulatim spatio temporis Uquescit ac subsidit. Hac 2
20 uti domini aedificiorum atque eorum famihae consuerunt :
nam quae flumine Nilo fertur adeo est Hmosa ac turbida
ut multos variosque morbos efificiat ; sed ea plebes ac multi-
tudo contenta est necessario, quod fons urbe tota nullus est.
Hoc tamen flumen in ea parte erat urbis quae ab Alexan-
25 drinis tenebatur. Quo facto est admonitus Ganymedes 3
posse nostros aqua intercludi ; qui distributi munitionum
tuendarum causa vicatim ex privatis aedificiis specubus ac
puteis extracta aqua utebantur.
Hoc probato consiHo magnum ac difificile opus aggreditur. 6
30 Intersaeptis enim specubus atque omnibus urbis partibus
exclusis quae ab ipso tenebantur, aquae magnam vim ex
a
I s.r\\.e A. Gzbinmm Schneidey : ante agabin ^' : ante Gabinium T:
antea Gabinium D'L' 13 interfecit LT 15 milites Z,' 16
post auget add. ct U'T' 17 a Nilo DT : ad Nilum EL'
INCER'1'I AVCTORIS
mari rotis ac machinationibus exprimere contendit : hanc
locis superioribus funderc in partem Caesaris non intermit-
2 tebat. Quam ob causam salsior paulo praeter consuetudi-
nem aqua trahebatur ex proximis aedificiis magnamque
hominibus admirationem praebebat, quam ob rem id acci- 5
disset ; nec satis sibi ipsi credebant, cum se inferiores
eiusdem generis ac saporis aqua dicerent uti atque ante
consuessent, vulgoque inter se conferebant et degustando
3 quantum inter se differrent aquae cognoscebant. Parvo
vero temporis spatio haec propior bibi omnino non poterat, 10
illa inferior corruptior iam salsiorque reperiebatur.
7 Quo facto dubitatione sublata tantus incessit timor ut
ad extremum [casuni] periculi omnes deducti viderentur at-
que alii morari Caesarem dicerent quin navis conscendere
iuberent, alii multo gravius extimescerent, quod neque celari 15
Alexandrini possent in apparanda fuga, cum tam parvo
spatio distarent ab ipsis, neque illis imminentibus atque
2 insequentibus ullus in navis receptus daretur. Erat autem
magna multitudo oppidanorum in parte Caesaris, quam
domiciliis ipsorum non moverat, quod ea se fidelem palam 20
nostris esse simulabat et descivisse a suis videbatur : at
mihi s/ defendendi essent Alexandrini neque fallaces esse
3 neque temerarii, multa oratio frustra absumeretur ; cum vero
uno tempore et natio eorum et natura cognoscatur, aptissi-
mum esse hoc genus ad proditionem dubitare nemo potest. 25
8 Caesar suorum timorem consolatione ct ratione minuebat.
Nam puteis fossis aquam dulcem reperiri posse adfirmabat :
omnia enim Htora naturaliter aquae dulcis venas habere.
2 Quod si alia esset litoris Aegypti natura atque omnium
reliquorum, tamen, quoniam mare libere tenerent, neque 30
15 iuberent DT' : iuberet EU' post extimescerent add. casum
EU'T' : cassiim D : di7. Haxtpt : rasnraiii /7 Utteraruiii liabei T 21 at
mihi si Madvig: ut mihi X 21 ut . . . 25 potest del. Griiter, Kraner
22 esse Nipperdey : essent X 23 multa Mainititis : multaque X
26 conlatione T
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
hostes classem haberent, prohiberi sese non posse ([uo
minus cotidie navibus aquam peterent vel a sinistra parte
a Paraetonio vel a dextra ab insula, quae diversae naviga-
tiones numquam uno tempore adversis ventis praecluderen-
5 tur. Fugae vero nuUum esse consiHum non solum eis qui 3
primam dignitatem haberent, sed ne eis quidem qui nihil
praeterquam de vita cogitarent. Magno negotio impetus 4
hostium adversos ex munitionibus sustinere ; quibus reHctis
nec loco nec numero pares esse posse. Magnam autem 5
10 moram et difficultatem ascensum in navis habere, prae-
sertim ex scaphis ; summam esse contra in Alexandrinis
velocitatem locorumque et aedificiorum notitiam. Hos 6
praecipue in victoria insolentis praecursuros et loca excel-
siora atque aedificia occupaturos : ita fuga navibusque
15 nostros prohibituros. Proinde eius consiH obHviscerentur
atque omni ratione esse vincendum cogitarent.
Hac oratione apud suos habita atque omnium mentibus 9
excitatis dat centurionibus negotium ut reHquis operibus
intermissis ad fodiendos puteos animum conferant neve
20 quam partem nocturni temporis intermittant. Quo suscepto 2
negotio atque omnium animis ad laborem incitatis magna
una nocte vis aquae dulcis inventa est. Ita operosis Ale-
xandrinorum machinationibus maximisque conatibus non
longi temporis labore occursum est. Eo biduo legio 3
25 xxxvii. ex dediticiis Pompeianis miHtibus cum frumento,
armis, teHs, tormentis imposita in navis a Domitio Calvino
ad Htora Africae paulo supra Alexandream delata est. Hae 4
naves Euro, qui multos dies continenter flabat, portum
capere prohibebantur ; sed loca sunt egregia omni iha
30 regione ad tenendas ancoras. Hi cum diu retinerentur
atque aquae inopia premerentur, navigio actuario Caesarem
faciunt certiorem.
I prohiberi A^5 : prohibere X 33 dextra E\h : dextra X
8 sustinere D : sustineri /3 27 supra oiu. T: ultra Diiitcr
INCERTI AVCTORIS
10 Caesar, ut pcr se consilium caperet quid faciendum
videretur, navem conscendit atque omnem classem se sequi
iussit nullis nostris militibus impositis, quod, cum longius
2 paulo discederet, munitiones nudare nolebat. Cumque
ad eum locum accessissent, qui appellatur Chersonensus, 5
aquandique causa remiges in terram exposuissent, non nulli
ex eo numero, cum longius a navibus praedatum processis-
3 sent, ab equitibus hostium sunt excepti. Ex his cognoverunt
Caesarem ipsum in classe venisse nec uUos mihtes in navibus
liabere. Qua re comperta magnam sibi facultatem fortu- lo
4 nam obtulisse bene gerendae rei crediderunt. Itaque navis
omnis quas paratas habuerant ad navigandum propugna-
toribus instruxerunt Caesarique redeunti cum classe occur-
5 rerunt. Qui duabus de causis eo die dimicare nolebat,
quod et nuUos milites in navibus habebat et post horam 15
X. diei res agebatur, nox autem allatura videbatur maiorem
fiduciam iUis, qui locorum notitia confidebant ; sibi etiam
hortandi suos auxiHum defuturum, quod nulla satis idonea
esset hortatio quae neque virtutem posset notare neque
6 inertiam. Quibus de causis navis quas potuit Caesar ad 20
terram detrahit, quem in locum illos successuros non
existim.abat.
11 Erat una navis Rhodia in dextro Caesaris cornu longe ab
reliquis collocata. Hanc conspicati hostes non tenuerunt
sese, magnoque impetu iiii ad eam constratae naves et -'5
2 complures apertae contenderunt. Cui coactus est Caesar
ferre subsidium, ne turpem in conspectu hostiumcontumeliam
acciperet, quamquam, si quid gravius ilUs accidisset, merito
3 casurum iudicabat. ProeUum commissum est magna con-
tentione Rhodiorum ; qui cum in omnibus dimicationibus 30
et scientia et virtute praestitissent, tum maxime iUo tempore
4 nudari U' 5 accessisset Aldus 6 exposuisset Aldiis
18 quod nulla D' L' : quo nulla V 23 longeque D' 27 hostium
L : oin. cett. 29 contentione D' : contentio j3
I)E BELLO ALEXANDRINO LIBER
totum onus sustinere non recusabant, ne quod suorum
culpa detrimentum acceptum videretur. Ita proelium secun- 4
dissimum est factum. Capta est una hostium quadriremis,
depressa est altera, duae omnibus epibatis nudatae ; magna
5 praeterea multitudo in reliquis navibus propugnatorum est
interfecta. Quod nisi nox proelium diremisset, tota classe 5
hostium Caesar potitus esset. Hac calamitate perterritis 6
hostibus adverso vento leniter flante navis onerarias Caesar
remulco victricibus suis navibus Alexandream deducit.
10 Eo detrimento adeo sunt fracti Alexandrini, cum iam non 12
virtute propugnatorum, sed scientia classiariorum se victos
viderent, tquibus et superioribus locis sublevabantur, ut ex
aedificiis defendi possentt et materiam cunctam obicerent,
quod nostrae classis oppugnationem etiam ad terram vere-
15 bantur. Idem, postea quam Ganymedes in concilio confir- 2
mavit sese et eas quae essent amissae restituturum et
numerum adaucturum, magna spe et fiducia veteres reficere
navis accuratiusque huic rei studere atque inservire insti-
tuerunt. Ac tametsi amplius cx navibus longis in portu 3
20 navalibusque amiserant, non tamen reparandae classis
cogitationem deposuerunt. Videbant enim non auxilia 4
Caesari, non commeatus supportari posse, si classe ipsi
valerent ; praeterea nautici homines urbis et regionis mari-
timae cotidianoque usu a pueris exercitati ad naturale ac
25 domesticum bonum refugere cupiebant et quantum parvulis
navigiis profecissent sentiebant ; itaque omni studio ad
parandam classem incubuerunt.
Erant omnibus ostiis Nili custodiae exigendi portorii 13
causa dispositae ; naves veteres erant in occultis regiae
4 altera, duae Tumcbns : altera deinde /3 : alterajj-. ptur deinde D :
altera, apertae undecim Kucbler 11 classiariorum] navigatorum Z.'
12 post quibus lacunam ittdic. Nipperdey : ut vix ex aed. def. posse se
coniiderent, qu. et sup. ioc. sublev. Dintcr 19 cx Aldns: ex X
20 amiserant yiW/^5 : miserant .<Y 22 C aesari Stcp/iauiis : Cae-
saris X 23 religionis D'[J'
INCERTI AVCTORIS
navalibus, quibus uiultis annis ad navigandum non crant
2 usi : has reficiebant, illas Alexandream revocabant. Deerant
remi : porticus, gymnasia, publica aedificia detegebant,
asseres remorum usum obtinebant ; aliud naturalis sollertia,
3 aliud urbis copia sumministrabat. Postremo non longam 5
navigationem parabant, sed praesentis temporis necessitati
4 serviebant et in ipso portu confligendum videbant. Itaque
paucis diebus contra omnium opinionem (juadriremis xxii,
(luinqueremis v confecerunt ; ad has minores apertasque
compluris adiecerunt et in portu pericHtati remigio (juid xo
quaeque earum efficere posset idoneos miUtes imposuerunt
5 seque ad confligendum omnibus rebus paraverunt. Caesar
Rhodias navis viiii habebat — nam decem missis una in
cursu Htore Aegyptio defecerat — , Ponticas viii, tLyciast v,
ex Asia xii. Ex his erant quinqueremes et quadriremes 15
decem, reUquae infra hanc magnitudinem et pleraeque
6 apertae. Tamen virtute miHtum confisus cognitis hostium
copiis se ad dimicandum parabat.
14 Postquam eo ventum est ut sibi uterque eorum confideret,
Caesar Pharon classe circumvehitur adversasque navis ho- 20
stibus constituit : in dextro cornu Rhodias coHocat, in sinistro
Ponticas. Inter has spatium cccc passuum reHnquit, quod
2 satis esse ad expHcandas navis videbatur. Post hunc ordinem
reHquas navis subsidio distribuit ; quae quamque earum
sequatur et cui subveniat constituit atque imperat. Non 25
3 dubitanter Alexandrini classem producunt atque instruunt :
in fronte collocant xxii, reHquas subsidiarias in secundo
4 ordine constituunt. Magnum praeterea numerum minorum
navigiorum et scapharum producunt cum maHeoHs ignibus-
que, si quid ipsa multitudo et clamor et flamma nostris terroris 3o
9 apertas D' 13 vim] viii T 14 litore del. Dinfer: siib
litore Larsen Aegipto T Lytias E : Syrias . . . Cilicias
Schneider 15 quinqueremes vi Schneidcr 19 eorum otn. T'
20 classe EL : classi ceff. 21 Rhodios X et 22 Ponticos X, hos X:
corr. edd.
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
adferre possent. Erant inter duas classis vada transitu 5
angusto, quae pertinent ad regionem Africae — sic enim prae-
dicant, partem esse Alexandreae dimidiam Africae— satisque
diu inter ipsos est exspectatum ab utris transeundi fieret
5 initium, propterea quod ei qui intrassent et ad explicandam
classem et ad receptum, si durior accidisset casus, impedi-
tiores fore videbantur.
Rhodiis navibus praeerat Euphranor, animi magnitudine 15
ac virtute magis cum nostris hominibus quam cum Graecis
10 comparandus. Hic ob notissimam scientiam atque animi 2
magnitudinem delectus est ab Rhodiis qui imperium classis
obtineret. Qui ubi iCaesarist animum advertit, 'Videris 3
mihi,' inquit, ' Caesar, vereri, si haec vada primis navibus
intraris, ne prius dimicare cogaris quam reliquam classem
15 potueris explicare. Nobis rem committe : nos proelium 4
sustinebimus — neque tuum iudicium fallemus — dum reliqui
subsequantur. Hos quidem diutius in nostro conspectu
gloriari magno nobis et dedecori et dolori est.' Caesar 5
illum adhortatus atque omnibus laudibus prosecutus dat
20 signum pugnae. Progressas ultra vadum iiii Rhodias navis
circumsistunt Alexandrini atque in eas impetum faciunt.
Sustinent illi atque arte soUertiaque se explicant ; ac tantum 6
doctrina potuit ut in dispari numero nulla transversa hosti
obiceretur, nuUius remi detergerentur, sed semper venientibus
25 adversae occurrerent. Interim sunt reliquae subsecutae.
Tum necessario discessum ab arte est propter angustias loci, 7
atque omne certamen in virtute constitit. Neque vero S
Alexandreae fuit quisquam aut nostrorum aut oppidanorum,
qui aut in opere aut in pugna occupatum animum haberent,
20 quin altissima tecta peteret atque ex omni prospectu locum
spectaculo caperet precibusque et votis victoriam suis ab dis
immortalibus exposceret.
2 sic enim . . . Africae o///. £ 6 impeditiores Z,A5: expeditiores
cett. 12 Caesaris] cessari Kinner: cessare Caesarem Hoffumnii
29 nisi qui aut Fkischer
r.KE.%. ALEX. 11
INCERTI AVCTORIS
i6 Minime autem par erat proeli certamen. Nostris enim
pulsis neque terra neque mari effugium dabatur victis,
omniaque victoribus erant futura in incerto ; cum illi, si
superassent navibus, omnia tenerent, si inferiores fuissent,
2 reliquam tamen fortunam periclitarentur. Simul illud grave 5
ac miserum videbatur, perpaucos de summa rerum ac de
salute omnium decertare ; quorum si qui aut animo aut
virtute cessisset, reliquis etiam esset cavendum, quibus pro
3 se pugnandi facultas non fuisset. Haec superioribus die-
bus saepenumero Caesar suis exposuerat, ut hoc maiore lo
animo contenderent, quod omnium salutem sibi commen-
4 datam viderent. Eadem suum quisque contubernalem,
amicum, notum prosequens erat obtestatus, ne suam atque
omnium falleret opinionem, quorum iudicio delectus ad
5 pugnam proficisceretur. Itaque hoc animo est decertatum, 15
ut neque maritimis nauticisque sollertia atque ars praesidium
ferret, neque numero navium praestantibus multitudo pro-
desset, neque electi ad virtutem e tanta multitudine viri
6 virtuti nostrorum possent adaequare. Capitur hoc proelio
quinqueremis una et biremis cum defensoribus remigibusque, 20
7 et deprimuntur tres, nostris incolumibus omnibus. Reliquae
propinquam fugam ad oppidum capiunt ; quas protexerunt
ex molibus atque aedificiis imminentibus et nostros adire
propius prohibuerunt.
17 Hoc ne sibi saepius accidere posset, omni ratione Caesar 25
contendendum existimavit ut insulam molemque ad insulam
2 pertinentem in suam redigeret potestatem. Perfectis enim
magna ex parte munitionibus in oppido et insulam et urbem
3 uno tempore temptari posse confidebat. Quo capto consiHo
cohortis x et levis armaturae electos, quos^/^^ idoneos ex 30
3 cum (idd. Clarke 6 perpaucos ac de summa salute T
rerum 5 : om. X 8 cadendum Aldtts : cedendum Bossetus 18
electi Ciaccoiiitis : flecti X 21 ex nostris V 28 insulam et
Inriii : illa in E : illa in cett. urbe L' 29 tempore oni. T
30 quosque Lipsiits : quos X
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
equitibus Gallis arbitrabatur, in navigia minora scaphasquc
imponit; [in] alteram insulae partem distinendae manus causa
constratis navibus aggreditur, praemiis magnis propositis qui
primus insulam cepisset. Ac primo impetum nostrorum 4
5 pariter sustinuerunt : uno enim tempore et ex tectis aedi-
ficiorum propugnabant et litora armati defendebant, quo
propter asperitatem loci non facilis nostris aditus dabatur,
et scaphis navibusque longis quinque mobiliter et scienter
angustias loci tuebantur. Sed ubi primum locis cognitis 5
10 vadisque pertemptatis pauci nostri in Htore constiterunt
atque hos sunt alii subsecuti constanterque in eos qui in
litore aequo institerant impetum fecerunt, omnes Pharitae
terga verterunt. His pulsis custodia portus relicta navis ad 6
litora et vicum applicarunt seque ex navibus ad tuenda
15 aedificia eiecerunt.
Neque vero diutius ea munitione se continere potuerunt, 18
etsi erat non dissimile atque Alexandreae genus aedificio-
rum, ut minora maioribus conferantur, turresque editae et
coniunctae muri locum obtinebant, neque nostri aut scaHs
20 aut cratibus aut reJiquis rebus parati venerant ad oppugnan-
dum. Sed terror hominibus mentem consiliumque eripit et 2
membra debilitat; ut tum accidit. Qui se in aequo loco ?,
ac plano pares esse confidebant, idem perterriti fuga suorum
et caede paucorum xxx pedum altitudine in aedificiis con-
25 sistere ausi non sunt seque per molem in mare praecipita-
verunt et dccc passuum intervallum ad oppidum enatave-
runt. Multi tamen ex his capti interfectique sunt ; sed 4
numerus captivorum omnino fuit sex milium.
Caesar praeda miHtibus concessa aedificia diripi iussit 19
30 castellumque ad pontem, qui propior erat Pharo, commu-
2 in ante alteram del. Akhts 4 primo] primum T 5 pariter]
Pharitae Schneider 11 constantemque LT' 13 Hi pulsi L:
post His pulsis lacimani siisp. Schneidtr custodiae portus relicti
Dinter 16 ea Davics: ex X 22 tunc EU 26 dcccc Z.'A
30 propior UT' : por (?. e. prior) E : prior DLF
11*
IXrERTI AVrTORIS
2 nivit atquc il)i praesidium posuil. Munc fuga Pharitae
reliquerant ; artiorem illum propioremque oppido Alexan-
drini tuebantur. Sed eum postero die simili ratione aggre-
ditur, quod his obtentis duobus omnem navigiorum excursum
3 et repentina latrocinia sublatum iri videbatur. lamque eos 5
qui praesidio eum locum tenebant tormentis ex navibus
sagittisque depulerat atque in oppidum redegerat et cohor-
tium trium instar in terram exposuerat — non enim pluris
consistere angustiae loci patiebantur — ; reliquae copiae in
4 navibus stationem obtinebant. Quo facto imperat pontem 10
adversus hostem praevallari et, qua exitus navibus erat
fornice exstructo, quo pons sustinebatur, lapidibus oppleri
5 atque obstrui. Quorum altero opere effecto, ut nulla
omnino scapha egredi posset, altero instituto omnes Ale-
xandrinorum copiae ex oppido se eiecerunt et contra muni- 15
tiones pontis latiore loco constiterunt, eodemque tempore
quae consueverant na^igia per pontis ad incendia onera-
6 riarum emittere ad molem constituerunt. Pugnabatur a
nobis ex ponte, ex mole ; ab illis ex area, quae erat adversus
pontem, et ex navibus contra molem. 20
20 In his rebus occupato Caesare militesque hortante remigum
magnus numerus et classiariorum ex longis navibus nostris
2 in molem se eiecit. Pars eorum studio spectandi ferebatur,
pars etiam cupiditate pugnandi. Hi primum navigia hostium
lapidibus ac fundis a mole repellebant ac multum proficere 25
3 multitudine telorum videbantur. Sed postquam ultra eum
locum ab latere eorum aperto ausi sunt egredi ex navibus
Alexandrini pauci, ut sine signis certisque ordinibus, sine
ratione prodierant, sic temere in navis refugere coeperunt.
4 Quorum fuga incitati Alexandrini plures ex navibus egredie- 30
bantur nostrosque acrius perturbatos insequebantur. Simul
2 artiorem Vielhabey : certiorem D' T' : fortiorem L' : citeriorem
Stephanns 4 (\\xodoui. D'T' hisque^ 5 siiblaturi £■ vide-
bantur PT' : vxdehdii Beutley 18 Pngnabatur — 24 § 2 ut ad otii. D'
29 profugereF: fugere F: om. L receperuntZ. 31 perturbantesT^
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
qui in navibus longis remanserant scalas rapere navisque
a terra repellere properabant, ne hostes navibus potirentur.
Quibus omnibus rebus perturbati milites nostri cohortium 5
trium quae in ponte ac prima mole constiterant, cum post
5 se clamorem exaudirent, fugam suorum viderent, magnam
vim telorum adversi sustinerent, veriti ne ab tergo circum-
venirentur et discessu navium omnino reditu intercluderen-
tur munitionem in ponte institutam reUquerunt et magno
cursu incitati ad navis contenderunt. Quorum pars proxi- 6
10 mas nacta navis multitudine hominum atque onere depressa
est, pars resistens et dubitans quid esset capiendum consili
ab Alexandrinis interfecta est ; non nulH feliciore exitu ex-
peditas ad ancoram navis consecuti incolumes discesserunt,
pauci allevatis scutis et animo ad conandum nisi ad proxima
15 navigia adnatarunt.
Caesar quoad potuit cohortando suos ad pontem ac muni- 21
tiones continere, eodem in periculo versatus est ; postquam
universos cedere animadvertit, in suum navigium se recepit.
Quo multitudo hominum insecuta cum irrumperet neque 2
20 administrandi neque repellendi a terra facultas daretur, fore
quod accidit suspicatus sese ex navigio eiecit atque ad eas
quae longius constiterant navis adnatavit. Hinc suis la- 3
borantibus subsidio scaphas mittens non nullos conservavit.
Navigium quidem eius multitudine depressum militum una
25 cum hominibus interiit. Hoc proelio desiderati sunt ex 4
numero legionariorum miUtum circiter cccc et paulo leltra
eum numerum classiarii et remiges. Alexandrini eo loco 5
castellum magnis munitionibus multisque tormentis confir-
marunt atque egestis ex mari lapidibus libere sunt usi postea
30 ad mittenda navigia.
Hoc detrimento milites nostri tantum afuerunt ut pertur- 22
barentur, ut incensi atque incitati magnas accessiones fecerint
4 ponte Boiigaf^iiiJi. 11/ : pontem A' 14 allcvati Z.A 17
conti nere Z.//!>s('«s : contcndere A" 26 ultra add. Bcioaldtts
, <-■ INCERTI AVCTORIS
2 in oioeribus hostium expugnandis. In proeliis cotidianis,
quandocumque fors obtulerat, procurrentibus et erumpenti-
bus Alexandrinis, + manum comprehendi multum operibust
et ardentibus studiis militum ; nec divulgata Caesaris hor-
tatio subsequi legionum aut laborem aut pugnandi jjoterat 5
cupiditatem, ut magis deterrendi et continendi a periculosis-
simis essent dimicationibus quam incitandi ad pugnandum.
23 Alexandrini cum Romanos et secundis rebus confirmari
et adversis incitari viderent neque uUum belH tertium casum
nossent quo possent esse firmiores, ut coniectura consequi 10
possumus, aut admoniti a regis amicis qui in Caesaris erant
praesidiis, aut suo priore consilio per occultos nuntios regi
probato legatos ad Caesarem miserunt, ut dimitteret regem
2 transireque ad suos pateretur : paratam enim omnem multi-
tudinem esse, confectam taedio puellae, fiduciario regno, 15
dominatione crudelissima Ganymedis, facere id quod rex
imperasset ; quo si auctore in Caesaris fidem amicitiamque
venturi essent, nuUius periculi timorem multitudini fore
impedimento quo minus se dederent.
24 Caesar etsi fallacem gentem semperque alia cogitantem, 20
alia simulantem bene cognitam habebat, tamen petentibus
dare veniam utile esse statuit, quod, si quo pacto sentirent
ea quae postularent, mansurum in fide dimissum regem
credebat, sin, id quod magis illorum naturae conveniebat,
ducem ad bellum gerendum regem habere vellent, splendi- 25
dius atque honestius se contra regem quam contra convena-
2 rum ac fugitivorum manum bellum esse gesturum. Itaque
regem cohortatus ut consuleret regno paterno, parceret
praeclarissimae patriae, quae tujpibus incendiis et ruinis
3 lacnnas snspicati stiiit Steplminis, Scalis;c); alii : manum con-
serendi potestate facta multiim proficiebat Caesar voluntate optima
Dinter 10 quo LU : qui FT' 12 regi Ursiiiiis: regis X,
ed.pr. 13 probato f^. />;■. : probatos X 14 omnem o;;/ T 15
regno om. T 22 pacto sentirent Maimtiits : facto sentiret X
28 post parceret add. et U'T'
DE BELLO ALEXANDRINO t[BER
esset deformata, civis suos primum ad sanitatem revocaret,
deinde conservaret, fidem populo Romano sibique prae-
staret, cum ipse tantum ei crederet ut ad hostis armatos
eum mitteret, dextra dextram tenens dimittere coepit adulta
5 iam aetate puerum. At regius animus disciplinis fallacis- 3
simis eruditus, ne a gentis suae moribus degeneraret, flens
orare contra Caesarem coepit ne se dimitteret : non enim
sibi regnum ipsum conspectu Caesaris esse iucundius.
Compressis pueri lacrimis Caesar ipse commotus celeriter, 4
10 si illa sentiret, fore eum secum adfirmans ad suos dimisit.
Ille, ut ex carceribus in liberum cursum emissus, adeo 5
contra Caesarem acriter bellum gerere coepit ut lacrimas
quas in colloquio proiecerat gaudio videretur profudisse.
Accidisse hoc complures Caesaris legati, amici, centuriones 6
15 militesque laetabantur, quod nimia bonitas eius fallaciis
pueri elusa esset. Quasi vero id Caesar bonitate tantuni
adductus ac non prudentissimo consiUo fecisset.
Cum duce assumpto Alexandrini nihilo se firmiores factos 25
aut languidiores Romanos animadverterent eludentibusque
20 militibus regis aetatem atque infirmitatem magnum dolorem
acciperent neque se quicquam proficere viderent, rumores-
que exsisterent magna Caesari praesidia terrestri itinere ex
Syria Ciliciaque adduci, quod nondum auditum Caesari
erat, commeatum, qui mari nostris supportabatur, interci-
25 pere statuerunt. Itaque expeditis navigiis locis idoneis ad 2
Canopum in statione dispositis navibus insidiabantur nostris
commeatu^?^^. Quod ubi Caesari nuntiatum est, universam 3
classem iubet expediri atque instrui. Praeficit huic Tibe-
rium Neronem. Proficiscuntur in ea classe Rhodiae naves
30 atque in his Euphranor, sine quo nulla umquam dimicatio
maritima, nulla etiam parum feliciter confecta erat. At 4
fortuna, quae plerumque eos quos plurimis beneficiis or-
22 Caesari L' : Caesar X ex add. Stcpbaniis 27 que
odd. Nippeidcy universam Fleischer : unam /3 : nam D : oiii. E
INCERTI AVCTORIS
navit ad duriorem casum reservat, superiorum lemporuni
5 dissimilis luiphranorem prose(iuebatur. Nam cum ad
Canopum ventum esset instructaque utrimque classis con-
flixisset et sua consuetudine Euphranor primus proelium
commisisset et quadriremem hostium perforasset ac demer- 5
sisset, proximam longius insecutus parum celeriter inse-
6 quentibus reliquis circumventus est ab Alexandrinis. Cui
subsidium nemo tulit, sive quod in ipso satis j)raesidi pro
virtute ac felicitate eius putarent esse, sive quod ipsi sibi
timebant. Ita, qui unus ex omnibus eo proelio bene rem 10
gessit, solus cum sua quadriremi victrice perit.
26 Sub idem tempus Mithridates Pergamenus, magnae no-
bilitatis domi scientiaeque in bello et virtutis, fidei digni-
tatisque in amicitia Caesaris, missus in Syriam Ciliciamque
initio belH Alexandrini ad auxilia arcessenda, cum magnis 15
copiis, quas celeriter et propensissima civitatium voluntate
et sua diligentia confecerat, itinere pedestri, quo coniungitur
2 Aegyptus Syriae, Pelusium adducit : idque oppidum firmo
praesidio occupatum Achillae propter opportunitatem loci
— namque tota Aegyptus maritimo accessu Pharo, pedestri jo
Pelusio velut claustris munita existimatur — , repente magnis"
circumdatum copiis multiplici praesidio pertinaciter propu-
gnantibus et copiarum magnitudine, quas integras vulneratis
defessisque subiciebat, et perseverantia constantiaque op-
pugnandi quo die est aggressus in suam redegit potestatem 25
3 praesidiumque ibi suum collocavit. Inde re bene gesta
Alexandream ad Caesarem contendit omnisque eas regiones
per quas iter faciebat auctoritate ea quae plerumque adest
victori pacarat atque in amicitiam Caesaris redegerat.
27 Locus est fere regionum illarum nobilissimus non ita 30
5 quadriremem Ditebitcr: illi triremem X perforasset rofl^^. recc:
perforassent X demersisset codd. recc. : demersissent X 7 est Z,-,
£ (rt//fe Cui) : oiii. X 10 hn qui Haiipt : itaque ^Y 15 cnm cfe/.
Hoffmaiin 18 adducitl advenit Davics adductis, id Hoffniaiin
id quod A" 2icastrisZ) 29 victoriae Z)' pacarat A : placarat ^V
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
longe ab Alexandrea, qui nominatur Delta; quod nomen
a similitudine litterae cepit : nam pars quaedam fluminis
Nili derivata [inter se] duobus itineribus paulatim medium
inter se spatium relinquens diversissimo ad litus intervallo
5 mari coniungitur. Cui loco cum appropinquare Mithridaten i
rex cognovisset et transeundum ei flumen sciret, magnas
" adversus eum copias misit, quibus vel superari delerique
Mithridaten vel sine dubio retineri posse credebat. Quem 3
ad modum autem optabat eum vinci, sic satis habebat inter-
10 clusum a Caesare a se retineri. Quae primae copiae flumen 4
a Delta transire et Mithridati occurrere potuerunt, proelium
commiserunt festinantes praeripere subsequentibus victoriae
societatem. Quorum impetum Mithridates magna cum 5
prudentia [constantiaque virtutum et Alexandrinorum im-
15 prudentia] consuetudine nostra castris vallatis sustinuit ;
cum vero incaute atque insolenter succedere eos munitioni-
bus videret, eruptione undique facta magnum numerum
eorum interfecit. Quod nisi locorum notitia reliqui se 6
texissent partimque in navis quibus flumen transierant
20 recepissent, funditus deleti essent. Qui ut paulum ab illo 7
timore se recrearunt, adiuncti eis qui subsequebantur
rursus oppugnare Mithridaten coeperunt.
Mittitur a Mithridate nuntius Caesari qui rem gestam 28
perferret. Cognoscit ex suis eadem haec accidisse rex. Ita
25 paene sub idem tempus et rex ad opprimendum Mithri-
daten proficiscitur et Caesar ad recipiendum. Celeriore 2
fluminis Nili navigatione rex est usus, in quo magnam et
paratam classem habebat. Caesar eodem itinere uti noluit,
ne navibus in flumine dimicaret, sed circumvectus est eo
30 mari, quod Africae partis esse dicitur, sicuti supra demon-
stravimus ; prius tamen regis copiis occurrit, quam is Mi
2 accepit ET 3 inter sc dcl. Ditcbiici- medium] maius Miiel-
lei- II a Delta] ad A delta F: addelta E 14 potentia D^T'^
constantiaque . . . imprudentia /3 : om. D' 16 cautc D'T' 21
adiuncti DT : adiunctis EL' 27 quo A-'S : qua X
INCERTI AVCTORIS
thridaten aggredi posset, eumque ad se victorem incolumi
3 exercitu recepit. Consederat cum copiis rex loco natura
munito, quod erat ipse excelsior planitie ex omnibus parti-
bus subiecta ; tribus autem ex lateribus variis genere muni-
tionibus tegebatur : unum latus erat adiectum flumini 5
Nilo, alterum editissimo loco ductum, ut partem castrorum
obtineret, tertium palude cingebatur.
29 Inter castra et Caesaris iter flumen intercedebat angustum
altissimis ripis, quod in Nilum influebat, aberat autem ab
2 regis castris milia passuum circiter vii. Rex cum hoc 10
itinere venire Caesarem comperisset, equitatum omnem ex-
peditosque delectos pedites ad id flumen misit qui transitu
Caesarem prohiberent et eminus ex ripis proeHum impar
inirent : nullum enim processum virtus habebat aut peri-
3 culum ignavia subibat. Quae res incendit dolore milites 15
equitesque nostros, quod tam diu pari proeHo cum Alexan-
4 drinis certaretur. Itaque eodem tempore equites Germani
dispersi vada fluminis quaerentes partim demissioribus ripis
flumen tranarunt, et legionarii magnis arboribus excisis,
quae longitudine utramque ripam contingerent, proiectis eis 20
5 repentinoque aggere iniecto flumen transierunt. Quorum
impetum adeo pertimuerunt hostes ut in fuga spem salutis
collocarent ; sed id frustra : namque ex ea fuga pauci ad
regem refugerunt paene omni reUqua multitudine interfecta.
30 Caesar re praeclarissime gesta, cum subitum adventum 25
suum iudicaret magnum terrorem Alexandrinis iniecturum,
2 protinus victor ad castra regis pertendit. Haec cum et
opere magno vallata et loci natura munita animadverteret
confertamque armatorum multitudinem coUocatam in vaUo
videret, lassos itinere ac proeliando miUtes ad oppugnanda 30
castra succedere noluit. Itaque non magno intervallo re-
2 Consederat U : considerat «//. 4 geneve E ed. pr. : gene-
vnm cctt. 17 certaretur £■/- : certarentur T: certarentur /Jt^f^:
certarent F 18 fluminis £?> : fluminum X 20 et proiectis E
eis add. Nipperdey 25 praeclarissima re U
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
licto ab hoste castra posuit. Postero die castellum, quod 3
rex in proximo vico non longe a suis castris munierat brac-
chiisque cum opere castrorum coniunxerat vici obtinendi
causa, Caesar aggressus omnibus copiis expugnat, non quo
5 id minore numero miUtum consequi difficile factu putaret,
sed ut ab ea victoria perterritis Alexandrinis protinus castra
regis oppugnaret. Itaque eo cursu, quo refugientis Alexan- 4
drinos ex castello in castra sunt miUtes insecuti, munitioni-
bus successerunt acerrimeque eminus proeHari coeperunt.
10 Duabus ex partibus aditus oppugnationis nostris dabatur : 5
una, quam liberum accessum habere demonstravi, altera,
quae mediocre intervallum inter castra et flumen NiKmi
habebat. Maxima et electissima multitudo Alexandrinorum 6
defendebat eam partem, quae facilHmum aditum habebat ;
15 plurimum proficiebant in repellendis vulnerandisque no-
stris, qui regione fluminis NiH propugnabant : diversis enim
teHs nostri figebantur, adversi ex vallo castrorum, aversi ex
flumine, in quo multae naves instructae funditoribus et
sagittariis nostros impugnabant.
20 Caesar cuni videret miHtes acrius proeHari non posse nec 31
tamen muHum profici propter locorum difficultatem, cum-
que animum adverteret excelsissimum locum castrorum
reHctum esse ab Alexandrinis, quod et per se munitus esset
et studio partim pugnandi partim spectandi decucurrissent
25 in eum locum in quo pugnabatur, cohortis iUo circumire
castra et summum locum aggredi iussit eisque Carfulenum
praefecit, et animi magnitudine et rei miHtaris scientia
virum praestantem. Quo ut ventum est, paucis defenden- 2
tibus munitionem, nostris contra miHtibus acerrime pu-
30 gnantibus, diverso clamore et proeHo perterriti Alexandrini
trepidantes in omnis partis castrorum discurrere coeperunt.
Quorum perturbatione nostrorum animi adeo sunt incitati 3
I post Postero add. vero FV 17 aversi codcx iimts Bmntii:
mersi X 25 illo X : iii Facrnus
INCERTI AVCTORIS
ut paene eodem tempore ex omnibus partibus, primi tamen
editissiiiiuni castrorum locum caperent; ex quo decurrentes
magnani nuiltitudinem hostium in castris interfecerunt.
4 Quod periculum plericjue Alexandrini fugientes acervatim
se de vallo praecipitarunt in eam partem quae flumini erat 5
5 adiuncta. Horum primis in ipsa fossa munitionis magna
6 ruina oppressis ceteri faciliorem fugam habuerunt. Con-
stat fugisse ex castris regem ipsum receptumque in navem
multitudine eorum ([ui ad proximas navis adnatabant
demerso navigio perisse. 10
32 Re felicissime celerrimeque gesta Caesar magnae victoriae
fiducia proximo terrestri itinere Alexandream cum equitibus
contendit atque ea parte oppidi victor introiit quae prae-
2 sidio hostium tenebatur. Neque eum consilium suum
fefellit quin hostes eo proelio audito nihil iam de bello 15
3 essent cogitaturi. Dignum adveniens fructum virtutis et
animi magnitudinis tuHt : omnis enim multitudo oppidano-
rum armis proiectis munitionibusque suis relictis, veste ea
sumpta qua supplices dominantis deprecari consuerunt,
sacrisque omnibus prolatis quorum reUgione precari offen- 20
sos iratosque animos regum erant soliti, ad^'enienti Caesari
4 occurrerunt seque ei dediderunt. Caesar in fidem receptos
consolatus per hostium munitiones in suam partem oppidi
magna gratulatione venit suorum, qui non tantum bellum
ipsum ac dimicationem sed etiam talem adventum eius 25
feUcem fuisse laetabantur.
33 Caesar Aegypto atque Alexandrea potitus reges constituit
quos Ptolomaeus testamento scripserat atque obtestatus
2 erat populum Romanum ne mutarentur. Nam maiore ex
duobus pueris, rege, amisso minori tradidit regnum maiori- 30
que ex duabus filiis, Cleopatrae, quae manserat in fide
2 locum castrorum EL' 7 ruina ^ : vi D' 8 post navem
add. et D' 11 magna Ciacconius 13 introit L' : intravit £■
15 refellit Z)r 28 quos A-'A5 : ut quos X 31 filiabus F
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
praesidiisque eius ; minorem, Arsinoen, cuius nomine diu
regnasse impotenter Ganymeden docuimus, deducere ex
regno statuit, ne qua rursus nova dissensio, prius quam
diuturnitate confirmarentur regibus imperia, per homines
5 seditiosos nasceretur. Legiones ibi veterana sexta secum 3
reducta ceteras reliquit, quo firmius esset eorum regum
imperium, qui neque amorem suorum habene poterant,
quod fideliter permanserant in Caesaris amicitia, neque
vetustatis auctoritatem, paucis diebus reges constituti.
10 Simul ad imperi nostri dignitatem utilitatemque publicam 4
pertinere existimabat, si permanerent in fide reges, prae-
sldiis eos nostris esse tutos ; si essent ingrati, posse isdem
praesidiis coerceri. Sic rebus omnibus confectis et collo- 5
catis ipse [itinere terrestri] profectus est in Syriam.
15 Dum haec in Aegypto geruntur, rex Deiotarus ad Do- 34
mitium Calvinum, cui Caesar Asiam finitimasque provincias
administrandas tradiderat, venit oratum ne Armeniam
mitiorem, regnum suum, neve Cappadociam, regnum Ario-
barzanis, possideri vastarique pateretur a Pharnace ; quo
20 malo nisi liberarentur, imperata se facere pecuniamque
promissam Caesari non posse persolvere. Domitius, non 2
tantum ad expHcandos sumptus rei militaris cum pecuniam
necessariam esse iudicaret, sed etiam turpe populo Romano
et C. Caesari victori sibique infame esse statueret regna
25 sociorum atque amicorum ab externo rege occupari, nuntios
confestim ad Pharnacem misit, Armenia Cappadociaque
decederet neve occupatione belH civiHs popuH Romani
ius maiestatemque temptaret. Hanc denuntiationem cum 3
maiorem vim habituram existimaret, si propius eas regiones
30 cum exercitu accessisset, ad legiones profectus unam ex
tribus, xxxvi., secum ducit, duas in Aegyptum ad Caesarem
mittit Htteris eius evocatas ; quarum altera beUo Alexandrino
4 rcgibus Kmiier: regis L' : regi D'T' 14 itinere terrestri
del. Nippcrdiy 32 vocatas Z)' altera Z) post ahera. add. in/3:
del. Schiieider
INCERTI AVCTORIS
non occurrit, quod itinere terrestri per Syriam erat missa.
4 Adiungit Cn. Domitius legioni xxxvi. duas ab Deiotaro,
quas ille disciplina atque armatura nostra compluris annos
constitutas habebat, equitesque c, totidemque ab Ariobarzane
5 sumit. Mittit P. Sestium ad C. Plaetorium quaestorem, ut 5
legionem adduceret quae ex tumultuariis militibus in Ponto
confecta erat, Quintumque Patisium in Ciliciam ad auxilia
arcessenda. Quae copiae celeriter omnes iussu Domiti
Comana convenerunt.
35 Interim legati a Pharnace responsa referunt : Cappadocia 10
se decessisse, Armeniam minorem recepisse, quam paterno
nomine iure obtinere deberet. Denique eius regni causa
integra Caesari servaretur : paratum enim se facere quod is
2 statuisset. Cn. Domitius cum animadverteret eum Cappa-
docia d^cessisse non voluntate adductum sed necessitate, 15
quod facihus Armeniam defendere posset subiectam suo
regno quam Cappadociam longius remotam, quodque omnis
tris legiones adducturum Domitium putasset, ex quibus
cum duas ad Caesarem missas audisset, audacius in Ar-
menia substitisse, perseverare coepit, ut eo quoque regno 20
decederet ; neque enim ahud ius esse Cappadociae atque
Armeniae, nec iuste eum postulare ut in Caesaris adventum
res integra differretur ; id enim esse integrum quod ita
3 esset ut fuisset. His responsis datis cum eis copiis quas
supra scripsi profectus est in Armeniam locisque superioribus 25
iter facere instituit : nam ex Ponto a Comanis iugum editum
silvestre est, pertinens in Armeniam minorem, quo Cappa-
docia finitur ab Armenia ; cuius itineris has esse certas
opportunitates vidit, quod in locis superioribus nuUus im-
petus repentinus accidere hostium poterat, et quod Cappa- 3°
14 Cn. A : V.X 15 abductiim Z)'Z, 7"' 20 substitisse i5r»//n' :
substitisset et T : substitisset et EV : substitisset DL' 27 silvestre
est Aldns : silvestre /3 : silvestrem D 28 hae erant certae E
certas X : cernebat Dinter 29 vidit adci. Forchhammer
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
docia his iugis subiecta magnam commeatus copiam erat
sumministratura.
Compluris interim legationes Pharnaces ad Domitium 36
mittit quae de pace agerent regiaque munera Domitio
5 ferrent. Ea constanter omnia aspernabatur nec sibi quic- 2
quam fore antiquius quam dignitatem populi Romani et
regna sociorum reciperare legatis respondebat. Magnis et 3
continuis itineribus confectis cum adventaret ad NicopoHm,
quod oppidum positum in Armenia minore est plano ipso
10 loco, montibus tamen altis ab duobus lateribus obiectis satis
magno intervallo ab oppido remotis, castra posuit longe
a Nicopoli circiter miHa passuum vii. Quibus ex castris 4
cum locus angustus atque impeditus esset transeundus,
Pharnaces in insidiis delectos pedites omnisque paene
15 disposuit equites, magnam autem multitudinem pecoris
intra eas fauces dissipari iussit paganosque et oppidanos in
his locis obversari, ut sive amicus Domitius eas angustias 5
transiret, nihil de insidiis suspicaretur, cum in agris et
pecora et homines animum adverteret versari tamquam
20 amicorum adventu, sive inimicus ut in hostium finis
veniret, praeda diripienda miUtes* dissiparentur dispersique
caederentur.
Haec cum administraret, numquam tamen intermittebat 37
legatos de pace atque amicitia mittere ad Domitium, cum hoc
25 ipso crederet faciHus eum decipi posse. At contra spes pacis 2
Domitio in isdem castris morandi attuHt causam. Ita Phar-
naces, amissa proximi temporis occasione cum vereretur ne
cognoscerentur insidiae, suos in castra revocavit. Domitius 3
postero die propius NicopoHm accessit castraque oppido
30 contuHt. Quae dum muniunt nostri, Pharnaces aciem in-
struxit suo more atque instituto. In fronte enim simpHci 4
9 ipsum 3 17 post amicus add. sive inimicus X : del. Nipperdey
20 adventu, sive inimicus Nippevdcy : adventus X 27 cum verere-
tur D' : vereretur T: veritus L' 30 post contulit add. rex /8
INCERTI AVCTORIS
derecta acie cornua trinis firmabantur subsidiis ; eadem
ratione haec media coUocabantur acie duobus dextra sini-
5 straque intervallis simplicibus ordinibus instructis. Perfecit
inceptum castrorum opus Domitius parte copiarum pro vallo
constituta. 5
38 Proxima nocte Pharnaces interceptis tabellariis, qui de
Alexandrinis rebus Htteras ad Domitium ferebant, cognoscit
Caesarem magno in periculo versari flagitarique ab Domitio
ut quam primum Caesari subsidia mitteret propiusque ipse
2 Alexandreara per Syriam accederet. Qua cognita re Phar- 10
naces victoriae loco ducebat, si trahere tempus posset, cum
3 discedendum Domitio celeriter putaret. Itaque ab oppido,
qua facillimum accessum et aequissimum ad dimicandum
nostris videbat, fossas duas derectas non ita magno medio
intervallo reUcto iiii pedum altitudinis in eum locum 15
deduxit quo longius constituerat suam non producere aciem.
4 Inter has fossas aciem semper instruebat, equitatum autem
omnem ab lateribus extra fossara collocabat ; qui neque
aliter utilis esse poterat et multum numero anteibat nostrura
equitatum. 20
39 Domitius autem, cum Caesaris magis periculo quam suo
commoveretur neque se tuto discessurura arbitraretur, si con-
diciones quas reiecerat rursus appeteret aut tsine causat
discederet, ex propinquis castris in aciera exercitum eduxit ;
2 XXXVI. legionem in dextro cornu coUocavit, Ponticara in 25
sinistro, Deiotari legiones in mediam aciem contuHt, quibus
tamen angustissimum intervallum frontis reliquit reHquis
cohortibus in subsidiis collocatis. Sic utrimque acie in-
structa processum est ad dimicandum.
40 Signo sub idem tempus ab utroque dato concurritur : 30
acriter varieque pugnatur. Nam xxxvi. legio, cum extra
fossam in equites regis impetum fecisset, adeo secundum
5 constituta Nipperdey : instituta X 23 si negatis Hoffnmnn
28 in subsidiis cod. Norvic. : in insidiis D'L' : insidiis T"
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
pioelium fecit ut inoenibus oppidi succederet fossamque
transiret aversosque hostis aggrederetur. At Pontica ex 2
altera parte legio, cum paulum aversa hostibus cessisset,
fossam autem circumire facies secundot conata esset, ut
5 aperto latere aggrederetur hostem, in ipso transitu fossae
confixa et oppressa est. Deiotari vero legiones vix impetum
sustinuerunt. Ita victrices regiae copiae cornu suo dextro 3
mediaque acie converterunt se ad xxxvi. legionem. Quae
tamen fortiter vincentium impetum sustinuit, magnis copiis
10 hostium circumdata praesentissimo animo pugnans in orbem
se recepit ad radices montium ; quo Pharnaces insequi
propter iniquitatem loci noluit. Ita Pontica legione paene 4
tota amissa, magna parte Deiotari militum interfecta xxxvi.
legio in loca se superiora contuUt non ampHus ccl desi-
1 5 deratis. Ceciderunt eo proelio splendidi atque inlustres viri 5
non nuUi, equites Romani. Quo tamen incommodo Do-
mitius accepto reUquias exercitus dissipati collegit itineribus-
que tutis per Cappadociam se in Asiam recepit.
Pharnaces rebus secundis elatus, cum de Caesare ea quae 41
20 optabat speraret, Pontum omnibus copiis occupavit ibique
et victor et crudeHssimus rex, cum sibi fortunam paternam
fehciore eventu destinaret, multa oppida expugnavit, bona
civium Romanorum Ponticorumque diripuit, supplicia con- 2
stituit in eos qui aliquam formae atque aetatis commenda-
25 tionem habebant ea quae morte essent miseriora, Pontum-
que nullo defendente paternum regnum glorians se recepisse
obtinebat.
Sub idem tempus in lUyrico est incommodum acceptum, 42
quae provincia superioribus mensibus retenta non tantum
30 sine ignominia sed etiam cum laude erat. Namque eo 2
missus aestate cum duabus legionibus Q. Cornificius,
Caesaris quaestor, pro praetore, quamquam erat provincia
4 acies secundo X : ac transcendere Nippcrdey : ab acie secunda coni.
Hoffmann : acies dcl. Scaliger 14 legio U: oni. cctt.
CAES. ALEX. 12
INCERTI AVCTORIS
minimc copiosa ad exercitus alendos et finitimu bello ac
dissensionibus confecta et vastata, tamen prudentia ac dili-
gentia sua, quod magnam curam suscipiebat ne quo temere
3 progrederetur, et recepit et defendit. Namque et castella
complura locis editis posita, quorum opportunitas castellanos 5
impellebat ad decursiones faciendas et bellum inferendum,
expugnavit eaque praeda milites donavit, quae etsi erat
tenuis, tamen in tanta provinciae desperatione erat grata,
praesertim virtute parta, et cum Octavius ex fuga Pharsalici
proeli magna classe in illum se sinum contulisset, paucis lo
navibus ladertinorum, quorum semper in rem publicam
singulare constiterat officium, dispersis Octavianis navibus
erat potitus, ut vel classe dimicare posset adiunctis captivis
4 navibus sociorum. Cum diversissima parte orbis terrarum
Cn. Pompeium Caesar victor sequeretur complurisque adver- 15
sarios in Illyricum propter JNIacedoniae propinquitatem se
reliquiis ex fuga collectis contulisse audiret, litteras ad
Gabinium mittit, uti cum legionibus tironum, quae nuper
erant conscriptae, proficisceretur in Illyricum coniunctisque
copiis cum Q. Cornificio, si quod periculum provinciae 20
inferretur, depelleret ; sin ea non magnis copiis tuta esse
5 posset, in Macedoniam legiones adduceret. Omnem enim
illam partem regionemque vivo Cn. Pompeio bellum instau-
raturam esse credebat.
43 Gabinius ut in Illyricum venit hiberno tempore anni ac 25
difficih sive copiosiorem provinciam existimans sive multum
fortunae victoris Caesaris tribuens sive virtute et scientia sua
confisus, qua saepe in belHs periclitatus magnas res et
secundas ductu ausuque suo gesserat, neque provinciae
facultatibus sublevabatur, quae partim erat exinanita partim 30
infidelis, neque navibus intercluso mari tempestatibus com-
9 parta L jiiaiin rcccntissiina: parte X 17 reliquiis! reliquis X
contulisse A : compulisse ^ 29 ausu Z)'L' : ausio T: auspicio
Lipsiiis
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
nieatus supportari poterat ; magnisque difficultatibus coactus
non ut volebat sed ut necesse erat bellum gerebat. Ita 2
cum durissimis tempestatibus propter inopiam castella aut
oppida expugnare cogeretur, crebro incommoda accipiebat
5 adeoque est a barbaris contemptus ut Salonam se recipiens
in oppidum maritimum, quod cives Romani fortissimi fide-
lissimique incolebant, in agmine dimicare sit coactus. Quo 3
proelio duobus milibus militum amplius amissis, centurio-
nibus XXXVIII, tribunis iiii, cum reliquis copiis Salonam se
10 recepit summaque ibi difficultate rerum omnium pressus
paucis mensibus morbo periit. Cuius et infelicitas vivi et 4
subita mors in niagnam spem Octavium adduxit provinciae
potiendae ; quem tamen diutius in rebus secundis et fortuna,
quae plurimum in bellis potest, diligentiaque Cornifici et
15 virtus Vatini versari passa non est.
Vatinius Brundisi cum esset, cognitis rebus quae gestae 44
erant in Illyrico, cum crebris litteris Cornifici ad auxilium
provinciae ferendum evocaretur et M. Octavium audiret cum
barbaris foedera percussisse compluribusque locis nostrorum
20 militum oppugnare praesidia partim classe per se partim
pedestribus copiis per barbaros, etsi gravi valetudine adfectus
vix corporis viribus animum sequebatur, tamen virtute vicit
incommodum naturae difficultatesque et hiemis et subitae
praeparationis. Nam cum ipse paucas in portu navis longas 2
25 haberet, litteras in Achaiam ad Q. Calenum misit, uti sibi
classem mitteret. Quod cum tardius fieret quam periculum 3
nostrorum flagitabat, qui sustinere impetum Octavi non
poterant, navibus actuariis, quarum numerus erat satis
magnus, magnitudo nequaquam satis iusta ad proeliandum,
30 rostra imposuit. His adiunctis navibus longis et numero 4
I supportari X : su^i^ioriSLve Nippeydey 4 crebra ZA5 17
Illyrico Stephanus: Illj^ricum X 29 magnitudo nequaquam
Lai'sen : magnitudine quamquam T : magnitudinc quaquam non D :
magnitudinc quamquam noii U: magnitudine E 30 His ad-
iunctis Vascosaims : Has adiunctas X
12*
INCERTI AVCTORIS
classis aucto militibus veteranis impositis, quorum magnam
copiam habebat ex omnibus legionibus, qui numero aegrorum
relicti erant Brundisi, cum exercitus in Graeciam transporta-
retur, profectus est in IUyricum maritimasque non nullas
civitates, quae defecerant Octavioque se tradiderant, partim 5
recipiebat, partim remanentis in suo consilio praetervehe-
batur nec sibi uUius rei moram necessitatemque iniungebat
quin quam celerrime posset ipsum Octavium persequeretur.
5 Hunc oppugnantem Epidaurum terra marique, ubi nostrum
erat praesidium, adventu suo discedere ab oppugnatione lo
coegit praesidiumque nostrum recepit.
45 Octavius cum Vatinium classem magna ex parte confectam
ex naviculis actuariis habere cognosset, confisus sua classe
substitit ad insulam Tauridem ; qua regione Vatinius inse-
quens navigabat, non quo Octavium ibi restitisse sciret, sed 15
2 quod eum longius progressum insequi decreverat. Cum
propius Tauridem accessisset distensis suis navibus, quod et
tempestas erat turbulenta et nulla suspicio hostis, repente
adversam ad se venientem navem antemnis ad medium
malum demissis instructam propugnatoribus animum ad- 20
3 vertit. Quod ubi conspexit, celeriter vela subduci demittique
antemnas iubet et miUtes armari et vexiUo sublato, quo
pugnandi dabat signum, quae primae naves subsequebantur
4 idem ut facerent significabat. Parabant se Vatiniani repente
oppressi ; parati deinceps Octaviani ex portu procedebant. 25
Instruitur utrimque acies, ordine disposita magis Octaviana,
paratior miUtum animis Vatiniana.
46 Vatinius cum animum adverteret neque navium se magni-
tudine neque numero parem esse fortuitae dimicationi,
fortunae rem committere maluit. Itaque primus sua quin- 3°
queremi in quadriremem ipsius Octavi impetum fecit.
1=, quo DT': quod EL' 17 distensis Z)'Z,': distersis F': dispersis
Nippcrdey 21 dimittique X 25 parati om. D' 27 animis
X : magis £ 29 fortuitae o//i. T: futurae frff/. 30 noluit T
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
Celerrime fortissimeque contra illo remigante naves adversae 2
rostris concurrerunt adeo vehementer ut navis Octaviana
rostro discusso ligno contineretur. Committitur acriter 3
reliquis locis proelium concurriturque ad duces maxime :
6 nam cum suo quisque auxilium ferret, magnum comminus
in angusto mari proelium factum est. Quantoque coniunctis 4
magis navibus confligendi potestas dabatur, tanto superiores
erant Vatiniani ; qui admiranda virtute ex suis navibus in
hostium navis transiHre non dubitabant et dimicatione
10 aequata longe superiores virtute rem feliciter gerebant.
Deprimitur ipsius Octavi quadriremis, multae praeterea 5
capiuntur aut rostris perforatae merguntur ; propugnatores
Octaviani partim in navibus iugulantur, partim in mare
praecipitantur. Ipse Octavius se in scapham confert ; in 6
isquam plures cum confugerent, depressa scapha vulneratus
tamen adnatat ad suum myoparonem. Eo receptus, cum 7 .
proelium nox dirimeret, tempestate magna velis profugit.
Sequuntur hunc suae naves non nullae, quas casus ab illo
periculo vindicarat.
20 At Vatinius re bene gesta receptui cecinit suisque omnibus 47
incolumibus in eum se portum victor recepit, quo ex portu
classis Octavi ad dimicandum processerat. Capit ex eo 2
proeHo penterem unam, triremis duas, dicrotas viii complu-
risque remiges Octavianos posteroque ibi die, dum suas
25 captivasque navis reficeret, consumpto post diem tertium
contendit in insulam Issam, quod eo se recepisse ex fuga
credebat Octavium. t Erat in eum t nobilissimum regionum 3
earum oppidum coniunctissimumque Octavio. Quo ut 4
venit, oppidani suppHces se Vatinio dediderunt, comperitque
30 ipsum Octavium parvis paucisque navigiis vento secundo
regionem Graeciae petisse, inde ut SiciHam, deinde Africam
23 penterem Sfep/iaiiiis : penteremem X 25 consumpto coc/c/.
Petav., Norvic: oiii. X 27 Erat in eum DU'T' : Erat in ea £■ :
erat in ea Z,\A5 : Ratincum Larsen
INCERTI AYCTORIS
5 caperet. Ita brevi spatio rc praeclarissime gesta, provincia
recepta et Cornificio reddita, classe advcrsarioruin ex illo
toto sinu expulsa victor se Brundisium incolumi exercitu et
classe recepit.
48 Eis autem temporibus quibus Caesar ad Dyrrachium 5
Pompeium obsidebat et Palaepharsali rem feliciter gerebat
Alexandreaeque cum periculo magno tum etiam maiore
periculi fama dimicabat, Q. Cassius Longinus, in Hispania
pro praetore provinciae ulterioris obtinendae causa relictus,
sive consuetudine naturae suae sive odio quod in illam 10
provinciam susceperat quaestor ex insidiis ibi vulneratus,
magnas odi sui fecerat accessiones, quod vel ex conscientia
sua, cum de se mutuo sentire provinciam crederet, vel
multis signis et testimoniis eorum qui difificulter odia
dissimulabant animum advertere poterat, et compensare 15
2 offensionem provinciae exercitus amore cupiebat. Itaque,
cum primum in unum locum exercitum conduxit, sestertios
centenos miHtibus est pollicitus, nec multo post, cum in
Lusitania Medobregam oppidum montemque Herminium
expugnasset, quo Medobregenses confugerant, ibique im- 20
perator esset appellatus, sestertiis centenis milites donavit.
3 Multa praeterea et magna praemia singulis concedebat ;
quae speciosum reddebant praesentem exercitus amorem,
paulatim tamen et occulte militarem discipUnam severita-
temque minuebant. 25
49 Cassius legionibus in hiberna dispositis ad ius dicendum
Cordubam se recepit contractumque in ea aes aHenum
gravissimis oneribus provinciae constituit exsolvere ; et ut
largitionis postulat consuetudo, per causam Hberalitatis
2 speciosam plura largitori quaerebantur. Pecuniae locuple- 3°
tibus imperabantur, quas Longinus sibi expensas ferri non
I brevissimo T 12 quod vel edd. : quo vel X 18 post cum
i^dd. : postquam A' 19 Medobregam X 20 Medobrigenses X
25 minucbant rd. pr. : minuebat A' 27 in ea X: antea Madvig
DE BRLLO ALEXANDRINO LIBER
tantum patiebatur sed etiam cogebat, in gregem locupletium
simultatium causa tenues coiciebantur, neque ullum genus
quaestus aut magni et evidentis aut minimi et sordidi prae-
termittebatur quo domus et tribunal imperatoris vacaret.
5 Nemo erat, qui modo aliquam iacturam facere posset, quin ?,
aut vadimonio teneretur aut in reos referretur. Ita magna
etiam sollicitudo periculorum ad iacturas et detrimenta rei
familiaris adiungebatur.
Quibus de causis accidit ut, cum Longinus imperator 50
10 eadem faceret quae fecerat quaestor, similia rursus de
morte eius provinciales consilia inirent. Horum odium 2
confirmabant non nulli familiares eius qui, cum in illa
societate versarentur rapinarum, nihilo minus oderant eum
cuius nomine peccabant, sibique quod rapuerant acceptum
1 5 referebant, quod interciderat aut erat interpellatum Cassio
assignabant. Quintam legionem novam conscribit. Augetur 3
odium et ex ipso dilectu et sumptu additae legionis. Com-
plentur equitum iii milia maximisque ornantur impensis :
nec provinciae datur uUa requies.
20 Interim litteras accepit a Caesare, ut in Africam exer- 51
citum traiceret perque Mauretaniam ad finis Numidiae
perveniret, quod magna Cn. Pompeio luba miserat auxilia
maioraque missurus existimabatur. Quibus litteris acceptis 2
insolenti voluptate efferebatur, quod sibi novarum provin-
25 ciarum et fertilissimi regni tanta oblata esset facultas.
Itaque ipse in Lusitaniam proficiscitur ad legiones arces- 3
sendas auxiliaque adducenda ; certis hominibus dat nego-
tium ut frumentum navesque c praepararentur pecuniaeque
describerentur atque imperarentur, ne qua res cum redisset
30 moraretur. Reditus eius fuit celerior omnium opinione : 4
I locupletum L 2 simultatium DLUT' : simultantium F:
simulationis Schueider causa DT' : causae L' 5 quin D:
qui /3 modo] domo £■ 23 maturaque DT' : matureque E 24
voluptate Ahhis : voluntatc X 29 discriberentur F
INCERTI AVCTORIS
non enim labor aut vigilantia cupienti praesertim aliquid
Cassio deerat.
52 Exercitu coacto in unum locum castris ad Cordubam
positis pro contione militibus exponit quas res Caesaris
iussu gerere deberet, poUiceturque eis, cum in Mauretaniam 5
traiecisset, sestertios centcnos se daturum ; quintam fore in
2 Hispania legionem. Ex contione se Cordubam recepit
eoque ipso die tempore postmeridiano, cum in basilicam
iret, quidam Minucius Silo cliens L. Racili libellum, quasi
aliquid ab eo postularet, ut miles ei tradit, deinde post 10
Racilium — nam is latus Cassi tegebat — , quasi responsum
peteret, celeriter dato loco cum se insinuasset, sinistra
3 corripit aversum dextraque bis ferit pugione. Clamore
sublato fit a coniuratis impetus universis. Munatius
Flaccus proximum gladio traicit lictorem ; hoc interfecto 1 5
4 Q. Cassium legatum vulnerat. Ibi T. Vasius et L. Mer-
cello simili confidentia Flaccum, municipem suum, adiu-
vant : erant enim omnes Italicenses. Ad ipsum Longinum
L. Licinius Squillus involat iacentemque levibus sauciat
plagis. 20
53 Concurritur ad Cassium defendendum : semper enim
Berones complurisque evocatos cum telis secum habere
2 consuerat. A quibus ceteri intercluduntur qui ad caedem
faciendam subsequebantur ; quo in numero fuit Calpurnius
3 Sah-ianus et ManiHus Tusculus. Minucius inter saxa quae 25
iacebant in itinere fugiens opprimitur et relato domum
Cassio ad eum deducitur. RaciHus in proximam se domum
familiaris sui confert, dum certum cognosceret confectusne
■1 Cassius esset. L. Laterensis, cum id non dubitaret, accurrit
6 sestercios DU'V : centenos add. edd. : sestertia centum cod.
Pftav. : sestertia EL- AS : sestertiorum T 9 racili belhim V 10
tradit DUL- : tradidit L'T 13 aversum Oiidendoip : versum D'FT:
verso LU : usum V 14 universus T' 16 Mercello Hnebmr:
Mergelio Z) : Mergerio £" : Mergilio /3 25 Tusculus L'T: Ti-
sculus D' : Tuculus V 26 iaciebant D' 29 L. cod. Petav..
A itifra versiis : om. X
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
laetus in castra militibusque vernaculis et secundae legionis,
quibus odio sciebat praecipue Cassium esse, gratulatur ;
tollitur a multitudine in tribunal, praetor appellatur. Nemo 5
enim aut in provincia natus, ut vernaculae legionis milites,
5 aut diuturnitate iam factus provincialis, quo in numero erat
secunda legio, non cum omni provincia consenserat in odio
Cassi : nam legionem xxx. et xxi. paucis mensibus in Italia
scriptas Caesar attribuerat Longino, quinta legio nuper ibi
erat confecta.
10 Interim nuntiatur Laterensi vivere Cassium. Quo nuntio 54
dolore magis permotus quam animo perturbatus reficit se
celeriter et ad Cassium visendum proficiscitur. Re cognita 2
XXX. legio signa Cordubam infert ad auxilium ferendum
imperatori suo. Facit hoc idem xxi. Subsequitur has v. 3
15 Cum duae legiones reliquae essent in castris, secundani,
veriti ne soU relinquerentur atque ex eo quid sensissent
iudicaretur, secuti sunt factum superiorum. Permansit in
sententia legio vernacula nec ullo timore de gradu deiecta
est.
20 Cassius eos qui nominati erant conscii caedis iubet 55
comprehendi; tlegiones v in castra remittit cohortibus
XXX retentis.t Indicio Minuci cognoscit L. Racilium et 2
L. Laterensem et Annium Scapulam, maximae dignitatis
et gratiae provincialem hominem sibique tam familiarem
25 quam Laterensem et Racilium, in eadem fuisse coniura-
tione, nec diu moratur dolorem suum quin eos interfici
iubeat. Minucium libertis tradit excruciandum, item Cal- 3
purnium Salvianum, qui profitetur indicium coniuratorum-
que numerum auget, vere, ut quidam existimant, ut non
I militibusque Z, A : a militibusque .Y 4 xxi Nipperdey: aut ^
7 legionem £)Z.T: legiones ^T 17 iudicaretur AA : indicare-
tur/i: indicaret Z)' 21 legiones Z)'Z,Fr : legiofi T: legionem U
legiones in castra remittit quinque cohortibus tricesimae retentis coni.
Kiiebler: legionem v. in castra rcmittit cohortibus xxx retentis cdd.
vett. 28 indicium ed. pr. : indictum X
INCRRTI AVCTORIS
4 nuUi querunlur, coacUis. Isdem cruciatibus adfectus L.
Mercello . . . Squillus nominat pluris ; quos Cassius inter-
5 fici iubet exceptis eis qui se pecunia redemerunt. Nam
palam HS lx cum Calpurnio paciscitur et cum Q. Sestio l.
Qui si maxime nocentes sunt multati, tamen periculum 5
vitae dolorque vulnerum pecuniae remissus crudelitatem
cum avaritia certasse significabat.
56 Aliquot post diebus litteras a Caesare missas accipit,
quibus cognoscit Pompeium in acie victum amissis copiis
2 fugisse. Qua re cognita mixtam dolore voluptatem capie- 10
bat : victoriae nuntius laetitiam exprimebat, confectum bel-
lum licentiam temporum intercludebat. Sic erat dubius
3 animus utrum nihil timere an omnia licere mallet. Sanatis
vulneribus arcessit omnis qui sibi pecunias expensas tule-
rant, acceptasque eas iubet referri ; quibus parum videbatur '5
4 imposuisse oneris, ampliorem pecuniam imperat. Equitum
autem Romanorum dilectum instituit ; quos ex omnibus
conventibus coloniisque conscriptos transmarina militia per-
territos ad sacramenti redemptionem vocabat. Magnum hoc
5 fuit vectigal, maius tamen creabat odium. His rebus con- 20
fectis totum exercitum lustrat ; legiones quas in Africam
6 ducturus erat et auxilia mittit ad traiectum. Ipse classem
quam parabat ut inspiceret, Hispalim accedit ibique mora-
tur, propterea quod edictum tota provincia proposuerat,
quibus pecunias imperasset neque contuHssent, se adirent. 25
Quae evocatio vehementer omnis turbavit.
57 Interim L. Titius, qui eo tempore tribunus militum in
legione vernacula fuerat, nuntiat eam a legione xxx., quam
Q. Cassius legatus simul ducebat, cum ad oppidum Ilipam
I Idem D'T' 2 Mcrcelio DL'T: Mercellio V : Mergelio E:
post Mercello lacunain iiidic. Nippcrdey Squillus deh Dinter 4 HS
LX Glandorp : shi x D'L'T: oiii. V relicto spatio 5 Qiii X: Ouod
Schneider 12 />os/ licentiam rtfW. superiorum i7r/sc//f;- 13 animus
D'L'V\ animis 7": Axn\VL\ Scaliger 21 totum A^o : \-\o\.\\\\\ D' LUT' :
novum F 25 ante quibus add. ut L' 28 eam a Iiirin : fama X
legionem EF 29 Ilipam Glandorp : Leptim A'
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
castra haberet, seditione facta centurionibus aliquot occisis
qui signa toUi non patiebantur, discessisse et ad secundam
legionem contendisse, quae ad fretum alio itinere ducebatur.
Cognita re noctu cum v cohortibus unetvicesimanorum 2
5 egreditur, mane pervenit t noctu t. Ibi eum diem, ut quid
ageretur perspiceret, moratus Carmonem contendit. Hic, 3
cum legio xxx. et xxi. et cohortes iiii ex v. legione totus-
que convenisset equitatus, audit iiii cohortis a vernacuHs
oppressas ad Obuculam cum his ad secundam pervenisse
10 legionem omnisque ibi se coniunxisse et T.Thorium ItaHcen-
sem ducem delegisse. Celeriter habito consiHo M. MarceUum 4
quaestorem Cordubam, ut eam in potestate retineret, Q. Cas-
sium legatum HispaHm mittit. Paucis ei diebus affertur 5
conventum Cordubensem ab eo defecisse MarceHumque aut
15 voluntate aut necessitate adductum — namque id varie nun-
tiabatur — consentire cum Cordubensibus ; duas cohortis
legionis v., quae fuerant Cordubae in praesidio, idem facere.
Cassius his rebus incensus movet castra et postero die 6
Segoviam ad flumen SingiHense venit. Ibi habita contione
20 miHtum temptat animos ; quos cognoscit non sua sed
Caesaris absentis causa sibi fidissimos esse nuHumque peri-
cuHmi deprecaturos, dum per eos Caesari provincia resti-
tueretur.
Interim Thorius ad Cordubam veteres legiones adducit 58
25 ac, ne dissensionis initium natum seditiosa miHtum suaque
natura videretur, simul ut contra Q. Cassium, qui Caesaris
nomine maioribus viribus uti videbatur, aeque potentem
opponeret dignitatem, Cn. Pompeio se provinciam reciperare
veHe palam dictitabat. Et forsitan etiam hoc fecerit odio 2
3 deducebatur T' 4 unetvicesimanorum Lipsitis : undevice-
simanorumA' 5 noctuA': oin.E: Naevam Sc/iuridei- 6 Carmo-
nem Nipperdey : Carbonem X 10 legionem om. j8 T. Thorium
edd. : T. Torium Z)': intorium /3 1 1 M. Marcellum quaeslorem
Forchhammer : Marcellumque A' 15 adductum Oiideiidorp: ab-
ductum X namque oiii. D' 19 Segoniam T Singiliense Nip-
perdey : Siciliense A' 24 Thorius A' veterem Z>'7"': veteranas A.
INCERTI AVCTORIS
Caesaris et amore Pompei, cuius nomen multum polerat
apud eas legiones quas M. Varro obtinuerat. Sed id qua
mente, communis erat coniectura : certe hoc prae se Thorius
3 ferebat ; miHtes adeo fatebantur, ut Cn. Pompei nomen in
4 scutis inscriptum haberent. Frequens legionibus conventus 5
obviam prodit, neque tantum virorum sed etiam matrum
familias ac praetextatorum, deprecaturque ne hostili adventu
Cordubam diriperent : nam se contra Cassium consentire
cum omnibus ; contra Caesarem ne facere cogerentur orare.
59 Tantae multitudinis precibus et lacrimis exercitus com- 10
motus cum videret ad Cassium persequendum nihil opus
esse Cn. Pompei nomine et memoria tamque omnibus
Caesarianis quam Pompeianis Longinum esse in odio neque
se conventum neque M. Marcellum contra Caesaris causam
posse perducere, nomen Pompei ex scutis detraxerunt, 15
Marcellum, qui se Caesaris causam defensurum profitebatur,
ducem asciverunt praetoremque appellarunt et conventum
2 sibi adiunxerunt castraque ad Cordubam posuerunt. Cassius
eo biduo circiter iiii milia passuum a Corduba citra flumen
Baetim in oppidi conspectu loco excelso facit castra ; Htteras 20
ad regem Bogudem in Mauretaniam et ad M. Lepidum
proconsulem in Hispaniam citeriorem mittit, subsidio sibi
provinciaeque Caesaris causa quam primum veniret. Ipse
hostili modo Cordubensium agros vastat, aedificia incendit.
60 Cuius rei deformitate atque indignitate legiones quae 25
Marcellum sibi ducem ceperant ad eum concurrerunt, ut in
aciem educerentur orant, priusque confligendi sibi potestas
fieret quam cum tanta contumeUa nobiUssimae carissimaeque
possessiones Cordubensium in conspectu suo rapinis, ferro
2 flammaque consumerentur. Marcellus cum confligere mi- 30
serrimum putaret, quod et victoris et victi detrimentum ad
eundem Caesarem esset redundaturum neque suae potestatis
3 Thorius X 21 Bogiiden U ad ante M. Lepidum odd. ed. pr.
27 orant om. fi
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
esset, legiones Baetim traducit aciemque instruit. Cum 3
Cassium contra pro suis castris aciem instruxisse loco
superiore videret, causa interposita, quod is in aequum non
descenderet, Marcellus militibus persuadet ut se recipiant
5 in castra. Itaque copias reducere coepit. Cassius, quo 4
bono valebat Marcellumque infirmum esse sciebat, aggressus
equitatu legionarios se recipientis compluris novissimos in
fluminis ripis interfecit. Cum hoc detrimento quid trans- 5
itus fluminis viti difflcultatisque haberet cognitum esset,
10 Marcellus castra Baetim transfert, crebroque uterque legiones
in aciem educit ; neque tamen confligitur propter locorum
difificultates.
Erat copiis pedestribus multo firmior Marcellus ; habebat 61
enim veteranas multisque proeliis expertas legiones. Cas-
15 sius fidei magis quam virtuti legionum confidebat. Itaque, 2
cum castra castris collata essent et Marcellus locum idoneum
castello cepisset quo prohibere aqua Cassianos posset,
Longinus, veritus ne genere quodam obsidionis clauderetur
in regionibus alienis sibique infestis, noctu silentio ex castris
20 proficiscitur celerique itinere Uliam contendit, quod sibi
fidele esse oppidum credebat. Ibi adeo coniuncta ponit 3
moenibus castra ut et loci natura — namque Ufia in edito
monte posita est — et ipsa munitione urbis undique ab
oppugnatione tutus esset. Hunc Marcellus insequitur et 4
25 quam proxime potest Uliam castra castris confert loco-
ruraque cognita natura, quo maxime rem deducere volebat,
necessitate est deductus ut neque confligeret — cuius si rei
facultas esset, resistere incitatis militibus non poterat — neque
vagari Cassium latius pateretur, ne plures civitates ea pate-
30 rentur quae passi erant Cordubenses. Castellis idoneis locis 5
3 videret D'A-S : oiii. 9 difficultatisque EL : difficultatesque
cetf. 16 collata Steplmnus : collocata X 20 Uliam Ciaccouins :
Ullam X sic semper 22 ut et Aldus : ut est A' 23 et ipsa
Aldus : ut ipsa X 27 deductus Nipperdey : eductus EL' : edo-
ctus DT
INCRRTI AVCTORLS
collocatis opt;ribus(iuc in circuilu oppidi continualis Uliam
6 Cassiumque munitionibus clausit. Quae prius quam per-
ficerentur, Longinus omnem suum equitatum emisit ; quem
niagno sibi usu fore credebat, si pabulari frumentarique
Marcellum non pateretur, magno autem fore impedimento, 5
si clausus obsidione et inutilis necessarium consumeret
frumentum.
62 Paucis diebus Q. Cassi litteris acceptis rex Bogus cum
copiis venit adiungitque ei legioni quam secum adduxerat
2 compluris cohortis auxiliarias Hispanorum. Namque ut in 10
civilibus dissensionibus accidere consuevit, ita temporibus
illis in Hispania non nullae civitates rebus Cassi studebant,
3 plures Marcellum fovebant. Accedit cum copiis Bogus ad
exteriores Marcelli munitiones. Pugnatur utrimque acriter,
crebroque id accidit fortuna saepe ad utrumque victoriam 15
transferente ; nec tamen umquam ab operibus depellitur
Marcellus.
63 Interim Lepidus ex citeriore provincia cum cohortibus
legionariis xxxv magnoque numero equitum et reUquorum
auxihorum venit ea mente Uliam, ut sine ullo studio con- 20
2 tentiones Cassi MarceUique coniponeret. Huic venienti
sine dubitatione Marcellus se credit atque offert ; Cassius
contra suis se tenet praesidiis, sive eo quod plus sibi iuris
deberi quam Marcello existimabat, sive eo quod ne prae-
occupatus animus Lepidi esset obsequio adversarii verebatur. 25
3 Ponit ad Uliam castra Lepidus neque habet a Marcello
quicquam divisi. Ne pugnetur interdicit ; ad exeundum
4 Cassium invitat fidemque suam in re omni interponit. Cum
diu dubitasset Cassius quid sibi faciendum quidve Lepido
esset credendum, neque ullum exitum consili sui reperiret 30
si permaneret in sententia, postulat uti munitiones disi-
4 magno Ondcndorp : m. D' : oiti. /3 usui /3 g legioni Iiinn :
legionem X 10 complures Iiiyin : compluresque X auxiliariis
13 compluresZ,A Marcello favcbant Z.' BogasZ)
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
cerentur sibique liber exitus daretur. Non tantum indutiis 5
factis sed prope iam pace constituta opera cum compla-
narent custodiaeque munitionum essent deductae, auxilia
regis in id castellum Marcelli quod proximum erat regis
5 castris, neque opinantibus omnibus — si tamen in omnibus
fuit Cassius : nam de huius conscientia dubitabatur — , im-
petum fecerunt complurisque ibi milites oppresserunt. Quod 6
nisi celeriter indignatione et auxilio Lepidi proelium esset
diremptum, maior calamitas esset accepta.
lo Cum iter Cassio patefactum esset, castra Marcellus cum 64
Lepido coniungit. Lepidus eodem tempore Marcellusque
Cordubam cum suis, Cassius proficiscitur Carmonem. Sub 2
idem tempus Trebonius proconsul ad provinciam obtinendam
venit. De cuius adventu ut cognovit Cassius, legiones quas
i5-secum habuerat equitatumque in hiberna distribuit ; ipse
omnibus suis rebus celeriter correptis Malacam contendit
ibique adverso tempore navigandi navis conscendit, ut ipse
praedicabat, ne se Lepido et Trebonio et Marcello com-
mitteret, ut amici eius dictitabant, ne per eam provinciam
20 minore cum dignitate iter faceret cuius magna pars ab eo
defecerat, ut ceteri existimabant, ne pecunia illa ex infinitis
rapinis confecta in potestatem cuiusquam veniret. Progressus 3
secunda ut hiberna tempestate cum in Hiberum flumen
noctis vitandae causa se contulisset, inde paulo vehemen-
25 tiore tempestate, nihilo periculosius se navigaturum credens,
profectus, adversis fluctibus occurrentibus ostio fluminis, in
ipsis faucibus, cum neque flectere navem propter vim
fluminis neque directam tantis fluctibus tenere posset,
demersa nave periit.
30 Cum in Syriam Caesar ex Aegypto venisset atque ab eis 65
qui Roma venerant ad eum cognosceret Utterisque urbanis
2 pace add. Nipperdey cum add. Aldus 12 Carmonem
Hitebncr: Narbonem D' I FV : Narbonam UT 14 venit ow/. )3
28 dircctam LV \ indirectam Z? : indirectumj?: dcrectam U'T
INCERTI AVCTORIS
animadverteret multa Romae male et inutiliter adniinistrari
neque uUam partem rei publicae satis commode geri, quod
et contentionibus tribuniciis perniciosae seditiones oriren-
tur et ambitione atque indulgentia tribunorum militum et
qui legionibus praeerant multa contra morem consuetudi- 5
nemque militarem fierent, quae dissolvendae disciplinae se-
veritatisque essent, eaque omnia flagitare adventum suum
videret, tamen praeferendum existimabat, quas in provincias
regionesque venisset, eas ita relinquere constitutas ut dome-
sticis dissensionibus liberarentur, iura legesque acciperent, lo
2 externorum hostium metum deponerent. Haec in Syria,
Cilicia, Asia celeriter se confecturum sperabat, quod hae
provinciae nullo bello premebantur ; in Bithynia ac Ponto
3 plus oneris videbat sibi impendere. Non excessisse enim
Ponto Pharnacen audiebat neque excessurum putabat, cum 15
secundo proeHo vehementer esset inflatus quod contra Do-
4 mitium Calvinum fecerat. Commoratus fere in omnibus
civitatibus quae maiore sunt dignitate, praemia bene meritis
et viritim et pubUce tribuit, de controversiis veteribus cogno-
scit ac statuit ; reges, tyrannos, dynastas provinciae finitimos, 20
qui omnes ad eum concurrerant, receptos in fidem condicioni-
bus impositis provinciae tuendae ac defendendae dimittit et
sibi et populo Romano amicissimos.
66 Paucis diebus in ea provincia consumptis Sextum Caesarem,
amicum et necessarium suum, legionibus Syriaeque prae- 25
ficit ; ipse eadem classe qua venerat proficiscitur in CiH-
2 ciam. Cuius provinciae civitates omnis evocat Tarsum,
quod oppidum fere totius CiUciae nobilissimum fortissi-
3 mumque est. Ibi rebus omnibus provinciae et finitimarum
civitatium constitutis cupiditate proficiscendi ad bellum 30
gerendum non diutius moratur, magnisque itineribus per
3 orirentur D'FV: orerentur LUT 8 existimavit /3 ig
privatim Schncidcy 20 finitimos Ondendoyp : finitimosque X
25 legionibusX: legioni Doniaszcwski 30 civitatum /.7"'
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
Cappadociam confectis biduum Mazacae commoratus Co-
mana venit, vetustissimum et sanctissimum in Cappadocia
Bellonae templum, quod tanta religione colitur ut sacerdos
eius deae maiestate, imperio, potentia secundus a rege con-
6 sensu gentis illius habeatur. Id homini nobihssimo Lyco- 4
medi Bithyno adiudicavit, qui regio Cappadocum genere
ortus iure minime dubio, vetustate tamen propter adversam
fortunam maiorum suorum mutationemque generis inter-
misso sacerdotium id repetebat. Fratri autem Ariobarzanis 5
10 Ariarathi, cum bene meritus uterque eorum de re pubhca
esset, ne aut regni hereditas Ariarathen soUicitaret aut heres
regni terreret fAriobarzani attribuit qui sub eius imperio
ac dicione essett. Ipse iter inceptum simih velocitate con-
ficere coepit.
15 Cum propius Pontum finisque GaUograeciae accessisset, 67
Deiotarus, tetrarches Gallograeciae tum quidem paene
totius, quod ei neque legibus neque moribus concessum
esse ceteri tetrarchae contendebant, sine dubio autem rex
Armeniae minoris ab senatu appellatus, depositis regiis
20 insignibus neque tantum privato vestitu sed etiam reorum
habitu supplex ad Caesarem venit oratum ut sibi igno-
sceret, quod in ea parte positus terrarum quae nuUa prae-
sidia Caesaris habuisset exercitibus imperiisque coactus in
Cn. Pompei castris fuisset : neque enim se debuisse iudicem 2
25 esse controversiarum popuh Romani, sed parere praesen-
tibus imperiis.
Contra quem Caesar, cum plurima sua commemorasset 68
officia quae consul ei decretis pubhcis tribuisset, cumque
defensionem eius nullam posse excusationem eius impru-
2 venit A-5 : om. X 4 maiestate '^ ex nnllo nominatim affetiitr'
Diibner: magis X 7 propter . . . generis post tamen transp.
Comelissen : post ortus habent libri 12 post terreret add. Ariobar-
zanen, partem Armeniae minoris concessit, eumque Nipperdey Ario-
barzani X: Ariobarzanen lurin, Hoffinann. qtii esset iii essent mntat
19 regiis ^F^ : regibus V: regis cett. 20 tantum ^'AS : tanto ^
23 coactus add. Glandorp
CAES. ALEX, 13
INCERTI AVCTORIS
dentiae recipere coarguisset, quod homo tantae prudentiae
ac diligentiae scire potuisset quis urbem Italiamque teneret,
ubi senatus populusque Romanus, ubi res publica esset, quis
denique post L. Lentulum, C. Marcellum consul esset,
tamen se concedere id factum superioribus suis beneficiis, 5
veteri hospitio atque amicitiae, dignitati aetatique hominis,
precibus eorum qui frequentes concurrissent hospites atque
amici Deiotari ad deprecandum, de controversiis tetrar-
charum postea se cogniturum esse dixit, regium vestitum
2 ei restituit. Legionem autem eam quam ex genere civium lo
suorum Deiotarus armatura disciplinaque nostra constitutam
habebat equitatumque omnem ab bellum gerendum addu-
cere iussit.
69 Cum in Pontum venisset copiasque omnis in unum locum
coegisset, quae numero atque exercitatione bellorum medio- 15
cres erant— excepta enim legione sexta, quam secum
abduxerat Alexandrea veteranam multis laboribus periculis-
que functam multisque militibus partim difficultate itinerum
ac navigationum partim crebritate bellorum adeo deminutam,
ut minus mille hominibus in ea esset, reliquae erant tres 20
legiones, una Deiotari, duae quae in eo proelio quod Cn.
2 Domitium fecisse cum Pharnace scripsimus fuerant — , legati
a Pharnace missi Caesarem adeunt atque imprimis depre-
cantur ne eius adventus hostilis esset : facturum enim omnia
3 Pharnacen quae imperata essent. Maximeque commemo- 25
rabant nuUa Pharnacen auxilia contra Caesarem Pompeio
dare voluisse, cum Deiotarus, qui dedisset, tamen ei satis-
fecisset.
70 Caesar respondit se fore aequissimum Pharnaci, si quae
2 polliceretur repraesentaturus esset. Monuit autem, ut 30
solebat, mitibus verbis legatos, ne aut Deiotarum sibi obice-
rent aut nimis eo gloriarentur beneficio, quod auxilia
4 denique Nipperdey. deinde X 11 armatura G«'flc/'2/s : matura
T : natura Z)'L' 17 adduxerat T 20 mille A-5 : cum ^
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
Pompeio non misissent. Nam se neque libentius facere 3
quicquam quam supplicibus ignoscere neque provinciarum
publicas iniurias condonare eis posse qui [non] fuissent in
se officiosi. Quin id ipsum quod commemorarent officium 4
5 fuisse utilius Pharnaci, qui providisset ne vinceretur, quam
sibi, cui di immortales victoriam tribuissent. Itaque se 5
magnas et gravis iniurias civium Romanorum qui in Ponto
negotiati essent, quoniam in integrum restituere non posset,
concedere Pharnaci. Nam neque interfectis amissam vitam 6
lo neque exsectis virilitatem restituere posse ; quod quidem
suppHcium gravius morte cives Romani subissent. Ponto 7
vero decederet confestim familiasque publicanorum remitteret
ceteraque restitueret sociis civibusque Romanis quae penes
eum essent. Si fecisset, iam tunc sibi mitteret munera ac 8
15 dona quae bene rebus gestis imperatores ab amicis accipere
consuessent. Miserat enim [ei] Pharnaces coronam auream.
His responsis datis legatos remisit.
At Pharnaces liberaUter omnia pollicitus, cum festinantem 71
ac praecurrentem Caesarem speraret Ubentius etiam credi-
20 turum suis promissis quam res pateretur, quo celerius
honestiusque ad res magis necessarias proficisceretur —
nemini enim erat ignotum plurimis de causis ad urbem
Caesarem revocari — , lentius agere, decedendi diem postulare
longiorem, pactiones interponere, in summa frustrari coepit.
25 Caesar cognita caUiditate hominis, quod aliis temporibus 2
natura facere consueverat tunc necessitate fecit adductus, ut
celerius omnium opinione manum consereret.
Zela est oppidum in Ponto positum, ipsum ut in plano 72
loco satis munitum : tumulus enim naturahs, velut manu
30 factus, excelsiore undique fastigio sustinet murum. Circum- 2
positi sunt huic oppido magni multique intercisi vallibus
3 non seclnsit Vascosanus 4 Quin Nipperdey : quam ^ :
quamquam Dinter 14 Si] Si bene E : Id si Schneider 16 ei om.
D'T 18 liberaliter omnia/3 : omnia legaliter Z> 28 positu ipso
Aldtts 31 huic Z.A5 : hoc cett. multisque Sclineider
13*
INCERTI AVCTORIS
colles ; quorum editissimus unus, qui proptcr victoriam
Mithridatis et infelicitatem Triari detrimentumque exercitus
nostri magnam in illis partibus habet nobilitatem, superio-
ribus locis atque itineribus paene coniunctus est oppido nec
3 multo longius milibus passuum iii abest ab Zela. Hunc 5
locum Pharnaces veteribus paternorum felicium castrorum
refectis operibus copiis suis omnibus occupavit.
73 Caesar cum ab hoste miha passuum v castra posuisset
videretque eas vaUis quibus regia castra munirentur eodem
intervallo sua castra munituras, si modo ea loca hostes 10
priores non cepissent quae multo erant propiora regis
2 castris, aggerem comportari iubet intra munitiones. Quo
celeriter collato proxima nocte vigiha quarta legionibus
omnibus expeditis impedimentisque in castris rehctis prima
luce neque opinantibus hostibus eum ipsum locum cepit, 15
in quo Mithridates secundum proehum adversus Triarium
3 fecerat. Huc omnem comportatum aggerem ex castris
servitia tagerenturt iussit, ne quis ab opere miles discederet,
cum spatio non amphus passuum miUe intercisa vaUis castra
hostium divideret ab opere incepto Caesaris castrorum. 20
74 Pharnaces, cum id repente prima luce animadvertisset,
copias suas omnis pro castris instruxit. Quas interposita
tanta locorum iniquitate consuetudine magis pervulgata
mihtari credebat instrui Caesar vel ad opus suum tardandum,
quo plures in armis tenerentur, vel ad ostentationem regiae 25
fiduciae, ne munitione magis quam manu defendere locum
2 Pharnaces videretur. Itaque deterritus non est quo minus
prima acie pro vallo instructa rehqua pars exercitus opus
3 faceret. At Pharnaces impulsus sive loci fehcitate sive
3 Vcrba magnam in illis partibus habet nobilitatem suo loco reddidit
Vielhaber, post voceni oppido habet E, post vocein itineribus cett. 4
est add. Vielhaber locnitt alii alitcr corriiptiiiii ceitseiit 1 1 non
om.DT' 17 Huc T'': Hoc-D'Z.' ex] et ut £ 18 agerentur.,y :
agerent cod. Petav. : aggeri Knebler qtti per ante servitia add, 19
mille 5 : om. X
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
auspiciis et religionibus inductus, quibus obtemperasse eum
postea aifdiebamus, sive paucitate nostrorum qui in armis
erant comperta, cum more operis cotidiani magnam illam
servorum multitudinem quae aggerem portabat militum
5 esse credidisset, sive etiam fiducia veterani exercitus sui,
quem bis et vicies in acie conflixisse et vicisse legati eius
gloriabantur, simul contemptu exercitus nostri, quem pulsum
a se Domitio duce sciebat, inito consilio dimicandi de-
scendere praerupta valle coepit. Cuius aliquamdiu Caesar 4
10 irridebat inanem ostentationem et eo loco militum coarta-
tionem, quem in locum nemo sanus hostis subiturus esset :
cum interim Pharnaces eodem gradu quo in praeruptam
descenderat vallem ascendere adversus arduum collem
instructis copiis coepit.
15 Caesar incredibili eius vel temeritate vel fiducia com- 75
motus neque opinans imparatusque oppressus eodem tem-
.pore milites ab opere revocat, arma capere iubet, legiones
opponit aciemque instruit ; cuius rei subita trepidatio
magnum terrorem attulit nostris. Nondum ordinibus in- 2
20 structis falcatae regiae quadrigae permixtos mihtes pertur-
bant ; quae tamen celeriter multitudine telorum opprimuntur.
Insequitur has acies hostium, et clamore sublato confligitur 3
multum adiuvante natura loci, plurimum deorum immorta-
lium benignitate; qui cum omnibus casibus bellicis intersunt,
25 tum praecipue eis quibus nihil ratione potuit administrari.
Magno atque acri proelio comminus facto dextro cornu, 76
quo veterana legio sexta erat collocata, initium victoriae
natum est. Ab ea parte cum in proclive detruderentur
5 veterani Stephanus : veterana X 6 quem bls et vicies]
quem xxii D'T' : quem cum legione xxii. L : cum legione quem xxii.
U' 10 coartationem Bmiiis : coortationem F: cohortationem ce(i.
II quem in locum] quo E locum edd. : loco^ 12 in prae-
ruptam ZA : praeruptam in proelium L : in plium D'T: in bellum V
] 7 revocat Iitriii : vocat X 22 confligitur Manutius : confligit X
23 antc natura vidctur c.xcidisse nostros 24 bellicis Stephanus : bellis X
28 Ab /3 : ex £)' in proclive edd. : in proclivi D'L': proclivi T'
INCERTI AVCTORIS
hostes, multo tardius, sed tamen isdem dis adiuvantibus
sinistro cornu mediaque acie totae profligantur copiae regis.
2 Quae quam facile subierant iniquum locum, tam celeriter
gradu pulsae premebantur loci iniquitate. Itaque multis
militibus partim interfectis partim suorum ruina oppressis, 5
qui velocitate effugere poterant, armis tamen proiectis val-
lem transgressi nihil ex loco superiore inermi proficere
3 poterant. At nostri victoria elati subire iniquum locum
munitionesque aggredi non dubitarunt. Defendentibus
autem eis cohortibus castra quas Pharnaces praesidio reU- 10
4 querat, celeriter castris hostium sunt potiti. Interfecta mul-
titudine omni suorum aut capta Pharnaces cum paucis
equitibus profugit ; cui nisi castrorum oppugnatio facultatem
attulisset Uberius profugiendi, vivus in Caesaris potestatem
adductus esset. 15
77 Tali victoria totiens victor Caesar incredibiU est laetitia
adfectus, quod maximum beUum tanta celeritate confecerat,
tquodque subiti pericuU recordatione laetior quod +victoria
2 faciUs ex difificiUimis rebus acciderat. Ponto recepto praeda
omni regia miUtibus condonata postero die cum expeditis 20
equitibus ipse proficiscitur, legionem sextam decedere ad
praemia atque honores accipiendos in ItaUam iubet, auxiUa
Deiotari domum remittit, duas legiones cum CaeUo Vini-
ciano in Ponto reUnquit.
78 Ita per GaUograeciam Bithyniamque in Asiam iter facit 25
omniumque earum provinciarum de controversiis cognoscit
et statuit ; iura in tetrarchas, reges, civitates distribuit.
2 Mithridaten Pergamenum, a quo rem feUciter celeriterque
gestam in Aegypto supra scripsimus, regio genere ortum,
discipUnis etiam regiis educatum — nam eum Mithridates, 30
rex Asiae totius, propter nobiUtatem Pergamo parvulum
secum asportaverat in castra muUosque retinuerat annos —
9 Deserentibus L;^s?MS 18 quodque (quod£^ ^: eoqne Kuebler
quod sccl. Dintcr 27 distribuit] disposuit E 28 a add. Scaligir
DE BELLO ALEXANDRINO LIBER
regem Bosphori constituit, quod sub imperio Pharnacis
fuerat, provinciasque popuU Romani a barbaris atque
inimicis regibus interposito amicissimo rege munivit. Eidem 3
tetrarchian [legibus] Gallograecorum iure gentis et cogna-
tionis adiudicavit occupatam et possessam paucis ante annis
a Deiotaro. Neque tamen usquam diutius moratus est 4
quam necessitas urbanarum seditionum pati videbatur.
Rebus felicissime celerrimeque confectis in Italiam celerius 5
omnium opinione venit.
I quod] quoad Oehler: qui Dinter : ut corruptum uot. Nippcrdey
3 munivit 5 : munierat X 4 legibus secl. Ciacconius 6 a EKh :
oin. X
C. Caesaris belli alexandri Exr^. liber XI^ D
INDEX NOMINVM
Achaia 44
Achillas 4, 26
Aegyptium htus 8, 13
Aegyptus 2, 3, 26, 33, 34, 65, 78
(AemiHus,) M. Lepidus 59, 63,64
Africa 9, 14, 28, 47, 51, 56
Alexandrea i, 5,9, 11, 13-15, 18,
26, 27, 32, 33, 38, 48, 69
Alexandrini 2, 5-31
Alexandrinum bellum i, 26, 34, 38
Annius Scapula 55
Ariarathes 66
Ariobarzanes 34, 66
Armenia minor 34-36, 67
Arsinoe 4, 33
Asia 13, 34, 40. 65, 78
Baetis 59, 60
Bellona 66
Berones 53
Bithynia 65, 78
Bithynus 66
Bogus 59, 62
Bosphorus 78
Brundisium 44, 47
Caehus Vinicianus 77
Caesar v. luhus
Caesariani 59
Calenus v. Fufius
Calpurnius Salvianus 53, 55
Calvinus v. Domitius
Canopus 25
Cappadoces 66
Cappadocia 34, 35, 40, 66
Carfulenus 31
Carmo (Carmona) 57, 64
Cassiani 61
Cassius :
(rt) Q. Longinus 48-64
(*) Q- 52, 57
Chersonensus 10
[Ciliciae naves 13]
Cihcia i, 25, 26, 34, 65, 66
Claudius :
(a) C. Marcellus 68
(b) M. Marcellus (Aeserninus)
57-64
(c) Tiberius Nero 25
Cleopatra 33
Comana :
(rt) Cappadociae 66
[b) Ponti 34, 35
Corduba 49, 52, 54, 57-59, 64
Cordubenses 57, 59-61
(Cornelius,) L. Lentulus (Crus) 68
Cornificius, Q. 42-44, 47
Creta i
Deiotarus 34, 39, 40, 67-70, 77, 78
Delta 27
Domitius, Cn. Calvinus 9, 34-40,
65. 69, 74
Dyrrachium 48
Epidaurus 44
Euphranor 15, 25
Eurus 9
INUEX NOMINVM
Flaccus V. Munatius
Fretum 57
(Fufius,) Q. Calenus 44
Gabinius, A. 3, 42, 43
Galli 17
Gallograeci 78
Gallograecia 67, 78
Ganymedes 4, 5, 12, 23, 33
Germani 29
Graeci 15
Graecia 44, 47
Herminius mons 48
Hiberum flumen 64
Hispalis 56, 57
Hispani 62
Hispania 48, 52, 62
Hispania sive provincia citerior
59, 63
Hispania sive provincia ulterior
48-50, 53, 56-58, 64
ladertini 42
Ilipa 57
IUyricum 42-44
Issa 47
Italia 53, 68, 77, 78
Italicensis 52, 57
luba 51
lulius :
(fl) C. Caesar passim
(6) Sex. Caesar 66
(luventius,) L. Laterensis 53-55
Laterensis v. luventius
Legio :
II- 53, 54, 57
V. 50, 52-55, 57
VI. 33. 69, 76, 77
XXI. 53, 54, 57
XXX. 53, 54, 57
XXXVI. 34, 39, 40
XXXVII. 9
— Deiotari 34, 39, 40, 68, 69
— Pontica 34, 39, 40
— tironum 42
— vernacula 53, 54, 57
Lentulus v. Cornelius
Lepidus v. Aemilius
Licinius, L. Squillus 52, 55
Longinus v. Cassius
Lusitania 48
[Lyciae naves 13]
Lycomedes 66
Macedonia 42
Malaca 64
Malchus I
Manilius Tusculus 53
Marcellus v. Claudius
Mauretania 51, 52, 59
Mazaca 66
Medobrega 48
Medobregenses 48
Mercello, L. 52, 55
Minucius Silo 52, 53, 55
Mithridates 72, 73, 78
MithridatesPergamenus 26-28, 78
Munatius Flaccus 52
Nabataei i
f Naeva 57]
Nero V. Claudius
Nicopolis 36, 37
Nilus 5, 13, 27-30
Numidia 51
Obucula 57
Octaviana acies 45
Octaviana navis 42, 46
Octaviani 45-47
Octavius, M. 42-47
Palaepharsalus 48
Paraetonium 8
Patisius. Q. 34
Pergamenus v. Mithridates
Pergamum 78
Pharitae 17, ig
Pharnaces 34-41, 65, 69-78
Pharsalicum proeHum 42
Pharus 14, 19, 26
Plaetorius, C. 34
Pompeiani 9, 59
Pompeius, Cn. (Magnus) 3, 42,
48, 51, 56, 58, 59, 67, 69, 70
Pontica legio 34, 39, 40
Ponticae naves 13, 14
Pontici cives 41
INDEX NOMINVM
Pontus 34, 35, 41, 65, 67, 69, 70,
72, 77
Ptolomaeus :
(rt) (Auletes) pater 4, 33
(6) (DionysuS;/?7/MS 23-33
Racilius, L. 52, 53, 55
[Ratineum 47)
Rhodius, -i, 11, i3-i5> 25
Rhodus I
Roma sivc urbs 65, 68, 71
Romani 23, 25
Romani cives 41, 43, 70
Romani equites 40, 56
Romanus populus 3, 24, 33, 34,
36, 65. 67, 68, 78
Salona 43
Salvianus v. Calpurnius
Scapula V. Annius
Segovia 57
Sestius :
(«) P. 34
(6) Q. 55
Sicilia 47
Silo V. Minucius
Singihense llumen 57
Squilius V. Licinius
Syria i, 25, 26, 33, 34, 38, 65, 66
[Syriae naves 13]
Tarsus 66
Tauris 45
(Terentius,) M. Varro 58
Thorius, T. 57, 58
Tiberius v. Claudius
Titius, L. 57
Torius V. Thorius
Trebonius, C. 64
Triarius v. Valerius
Tusculus V, Manilius
UHa 61, 63
iC. Valerius) Triarius 72, 73
Varro v. Terentius
Vasius, T. 52
Vatinianus, -i, 45, 46
Vatinius, P. 43-47
Vinicianus v. Caelius
Zela 72
INCERTI AVCTORIS
DE BELLO AFRICO
LIBER
Caesar itineribus iustis coniectis nuUo die intermisso i
a. d. xiiii. Kal. lan. Lilybaeum pervenit statimque ostendit
sese navis velle conscendere, cum non amplius legionem
tironum haberet unam, equites vix DC. Tabernaculum
5 secundum litus ipsum constituit, ut prope fluctus verberaret.
Hoc eo consilio fecit ne quis sibi morae quicquam fore 2
speraret et ut omnes in dies horasque parati essent. Incidit 3
per id tempus ut tempestates ad navigandum idoneas non
haberet ; nihilo tamen minus in navibus remiges miUtesque
10 continere et nuUam praetermittere occasionem profectionis,
cum praesertim ab incolis eius provinciae nuntiarentur 4
adversariorum copiae equitatus infinitus, legiones regiae iiii,
levis armaturae magna vis, Scipionis legiones x, elephanti
cxx classesque esse complures ; tamen non deterrebatur
15 animoque et spe confidebat. Interim in dies et naves 5
longae adaugeri et onerariae complures eodem concurrere
et legiones tironum convenire iiii, veterana legio quinta,
equitum ad 11 milia.
Inscriptio : Liber XIP. incipit . de • bello • Affrico • D -. Incipit
Bellum Africum V\ Incipit liber belli affrice feliciter T: belli
Africi Caesar B. C. II. 32, Siieiotiiiis Div. lul. 56 : Incipit • Belli •
Affricani • L : bello Africano Hitiius in pracfat. ad B. G. VIII
2 xiiii] XIII L 7 spectaret V 8 id] idem L 10 praeter-
mitteret FT : hitic ut nullain practermitteret Davics 12 iiiij
III Z, 17 uu Sc/iticicfcr : in his .tV 18 equitatus Z,'
INCERTI AVCTORIS
2 Legionibus collectis vi et equitum ii milibus, ut quae-
que {)rima legio venerat in navis longas imponebatur,
2 equites autem in onerarias. Ita maiorem partem navium
3 antecedere iussit et insulam petere Aponianam, quae abest
a Lilybaeo . . . commoratus bona paucorum vendit publice, 5
deinde Alieno praetori, qui Siciliam obtinebat, de omnibus
rebus praecipit et de reliquo exercitu celeriter imponendo.
4 Datis mandatis ipse navem conscendit a. d. vi. Kal. lan. et
6 reliquas navis statim est consecutus. Ita vento certo celeri-
que navigio vectus post diem quartum cum longis paucis lo
navibus in conspectuni Africae venit ; namque onerariae
reliquae praeter paucas vento dispersae atque «errabundae
6 diversa loca petierunt. Clupeam classe praetervehitur, dein
Neapolim ; complura praeterea castella et oppida non longe
a mari reliquit. 15
3 Postquam Hadrumetum accessit, ubi praesidium erat
adversariorum cui praeerat C. Considius, et a Clupeis
secundum oram maritimam cum equitatu tHadrumetumt
Cn. Piso cum Maurorum circiter tribus milibus apparuit,
ibi paulisper Caesar ante portum commoratus, dum reliquae 20
naves convenirent, exponit exercitum, cuius numerus in
praesentia fuit peditum iii milia, equites CL, castrisque
ante oppidum positis sine iniuria cuiusquam consedit cohi-
; betque omnis a praeda. Oppidani interim muros armatis
complent, ante portam frequentes considunt ad sese defen- 25
dendum ; quorum numerus duarum legionum instar erat.
3 Caesar circum oppidum vectus natura loci perspecta rediit
4 in castra. Non nemo culpae eius imprudentiaeque assigna-
bat, quod neque circum loca gubernatoribus praefectisque
5 post Lilybaeo laciin. not. Nipperdey 8 mandatis D' : om.
navem D'U: navesFT : om. L 9 certo om. D' 13 dein )3 :
deinde D' 15 relinquit FV 18 Hadrumetum dei Em. Hoff-
mann : reitnct et petens add. Kiessling 19 Maurorum Scaliger:
Mauro T\ Mauris D'LF: Mauri U 25 portam D' : portum )3
consident /3 26 numerus 0;«. ZX \nsX.ar Wakhins'. intus A"
29 circum loca] certum locum Aldiis
DE BELLO AFRICO LIBER
quid peterent praeceperat neque, ut more ipsius consuetudo
superioribus temporibus fuerat, tabellas signatas dediderat,
ut in tempore his perlectis locum certum peterent universi.
Quod minime Caesarem fefellerat ; nam neque ullum portum 5
5 terrae Africae quo classes decurrerent pro certo tutum ab
hostium praesidio fore suspicabatur, sed fortuito oblatam
occasionem egressus aucupabatur,
L. Plancus interim legatus petit a Caesare uti sibi daret 4
potestatem cum Considio agendi, si posset aliqua ratione
10 perduci ad sanitatem. Itaque data facultate litteras con- 2
scribit et eas captivo dat perferendas in oppidum ad Consi-
dium. Quo simul atque captivus cum pervenisset litterasque, 3
ut erat mandatum, Considio porrigere coepisset, prius quam
acciperet ille, 'Unde,' inquit, 'istas?' Tum captivus :
15 ' Imperatore a Caesare.' Tum Considius, ' Unus est,' 4
inquit, ' Scipio imperator hoc tempore populi Romani ' ;
deinde in conspectu suo statim captivum interfici iubet
litterasque nondum perlectas, sicut erant signatae, dat
homini certo ad Scipionem perferendas.
20 Postquam una nocte et die ad oppidum consumpta neque 5
responsum ullum a Considio dabatur, neque ei reliquae
copiae succurrebant neque equitatu abundabat et ad oppi-
dum oppugnandum non satis copiarum habebat et eas
tironum neque primo adventu convulnerari exercitum vole-
25 bat, et oppidi egregia munitio et difficilis ad oppugnandum
erat ascensus et nuntiabatur auxilia magna equitatus oppi-
danis suppetias venire, non est visa ratio" ad oppugnandum
oppidum commorandi, ne, dum in ea re est Caesar occupa-
tus, circumventus a tergo ab equitatu hostium laboraret.
30 Itaque castra cum movere vellet, subito ex oppido erupit 6
multitudo atque equitatus subsidio uno tempore eis casu
I quid] quem Stephanus 2 dediderat] dederat L' 15 Impera-
tore Barthius: immo X 17 statim orn. D' 20 et die om. V :
del. Schncider 26 ascensusZ)'/, : accessus «//. nuntiabantur Z,i^
28 est Caesar D : Caesar est ET : Caesar esset L'
INCERTI AVCTORIS
succurrit, qui erat missus a luba ad stipendium accipien-
dum, castraque, unde Caesar egressus iter facere coeperat,
2 occupant et eius agmen extremum insequi coeperunt. Quae
res cum animadversa esset, subito legionarii consistunt et
equites, quamquam erant pauci, tamen contra tantam mul- 5
3 titudinem audacissime concurrunt. Accidit res incredibilis,
ut equites minus xxx Galli Maurorum equitum 11 milia loco
4 pellerent fugarentque in oppidum. Postquam repulsi et
coniecti erant intra munitiones, Caesar iter constitutum ire
5 contendit. Quod cum saepius facerent et modo inseque- 10
rentur, modo rursus ab equitibus in oppidum repellerentur,
cohortibus paucis ex veteranis quas secum habebat in
extremo agmine coUocatis et parte equitatus iter leniter cum
6 reUquis facere coepit. Ita quanto longius ab oppido dis-
cedebatur, tanto tardiores ad insequendum erant Numidae. 15
7 Interim in itinere ex oppidis et castellis legationes venire,
[et] polliceri frumentum paratosque esse quae imperasset
facere. Itaque eo die castra posuit ad oppidum Ruspinam,
Kal. lanuariis.
7 Inde movit et pervenit ad oppidum Leptim, Hberam 20
civitatem et immunem. Legati ex oppido obviam veniunt,
2 Ubenter se omnia facturos quae veUet poUicentur. Itaque
centurionibus ad portas oppidi et custodiis impositis, ne
quis miles in oppidum introiret aut iniuriam faceret cuipiam
incolae, non longe ab oppido secundum Utus facit castra. 25
3 Eodemque naves onerariae et longae non nuUae casu
advenerunt ; reUquae, ut est ei nuntiatum, incertae locorum
^ Uticam versus petere visae sunt. Interim Caesar a mari
non digredi neque mediterranea petere propter navium
errorem equitatumque in navibus omnem continere, ut 30
arbitror, ne agri vastarentur ; aquam in navis iubet com-
6 portari. Remiges interim, qui aquatum e navibus exierant,
12 ex] et T 17 et om. D'LF 18 Ruspinam edd. : usurpi-
nam X 19 Kal. lanuariis ad initiunt cap. j transposuit Schneider
DE BELLO AFRICO LIBER
subito equites Mauri neque opinantibus Caesarianis adorti
multos iaculis convulnerarunt, non nuUos interfecerunt.
Latent enim in insidiis cum equis inter convallis tet 6
subito exsistunt, non ut in campo comminus depugnentt.
6 Caesar interim in Sardiniam nuntios cum litteris et in 8
reliquas provincias finitimas dimisit, ut sibi auxilia, com-
meatus, frumentum, simul atque litteras legissent, mittenda
curarent, exoneratisque partim navibus longis Rabirium
Postumum in Siciliam ad secundum commeatum arces-
10 sendum mittit. Interim cum x navibus longis ad reliquas 2
navis onerarias conquirendas quae deerrassent et simul
mare tuendum ab hostibus iubet proficisci. Item C. Sallu- 3
stium Crispum praetorem ad Cercinam insulam versus,
quam adversarii tenebant, cum parte navium ire iubet,
15 quod ibi magnum numerum frumenti esse audiebat. Haec 4
ita imperabat unicuique, ita praecipiebat uti fieri posset
necne locum excusatio nullum haberet nec moram tergiver-
satio. Ipse interea ex perfugis et incolis cognitis condi- 5
cionibus Scipionis et qui cum eo bellum contra se gerebant,
20 miserari — regium enim equitatum Scipio ex provincia Africa
alebat — tanta homines esse dementia ut malint regis esse
vectigales quam cum civibus in patria in suis fortunis esse
incolumes.
Caesar a. d. iii. Non. lan. castra movet ; Lepti sex 9
25 cohortium praesidio cum Saserna relicto ipse rursus unde
pridie venerat Ruspinam cum reHquis copiis convertit
ibique sarcinis exercitus relictis ipse cum expedita manu
proficiscitur circum villas frumentatum oppidanisque im-
perat ut plaustra iumentaque omnia sequantur. Itaque 2
30 magno numero frumenti invento Ruspinam redit. Huc
3 ut subito exsistant Hofftnann 4 depugnant Kuebler niui A'
16 uti] ut si D' posset necne (neque E) X : possent nec Kraner
17 n\i\\\xm] uWum E£^-5 Kraner 18 profugis Z)'/' 20 mirari
Novak ex U' T' : et D' L 24 Lepti edd. : Leptim X 29
ante sequantur add. se Woelfflin 30 Huc Davies : hoc X
INCERTI AVCTORIS
eum idcirco existimo recepisse, ut maritima oppida post
se ne vacua relinqueret praesidioque firmata ad classim
receptacula muniret.
10 Itaque ibi relicto P. Saserna, fratre eius quem Lepti in
proximo oppido reliquerat, cum legione, iubet comportari 5
ligna in oppidum quam plurima ; ipse cum cohortibus vii,
quae ex veteranis legionibus in classe cum Sulpicio et
Vatinio rem gesserant, ex oppido Ruspina egressus profici-
scitur ad portum, qui abest ab oppido milia passuum duo,
ibique classem sub vesperum cum ea copia conscendit. lo
2 Omnibus in exercitu insciis et requirentibus imperatoris
3 consilium, magno metu ac tristimonia sollicitabantur. Parva
enim cum copia et ea tironum, neque omni exposita, in
Africa contra magnas copias et insidiosae nationis equita-
tum[que] innumerabilem se expositos videbant neque quic- 15
quam solati in praesentia neque auxili in suorum consilio
animum advertebant, nisi in ipsius imperatoris vultu, vigore
mirabilique hilaritate ; animum enim altum et erectum prae
4 se gerebat. Huic adquiescebant homines et in eius scientia
et consilio omnia sibi procUvia omnes fore sperabant. 20
11 Caesar una nocte in navibus consumpta iam caelo albente
cum proficisci conaretur, subito navium pars de qua timebat
2 ex errore eodem conferebatur. Hac re cognita Caesar
celeriter de navibus imperat omnis egredi atque in litore
3 armatos reliquos advenientis milites exspectare. Itaque 25
sine mora navibus eis in portum receptis et advectis mili-
tum equitumque copiis rursus ad oppidum Ruspinam redit
atque ibi castris constitutis ipse cum cohortibus expeditis xxx
4 frumentatum est profectus. Ex eo est cognitum Caesaris
I se post receplsse add. Gemoll ut D'LT': ne U 2 neoni.EU'
ad] ac E classim T: classi DU: classis ELF: classem V
4 Lepti inSchneidcr: Leptim ^ 12 tristimonia Z)T' : tristicia U' :
tristi L 15 que secl. Moelken 16 solatii X : solatium X
auxilii A. : auxilium ^ 21 albescente ^F 26 &da.nzt\s Schneider
29 Caesaris jS : regis D'
DE BELLO AFRICO LIBER
consilium, illum cum classe navibus onerariis quae de-
errassent subsidio ire clam hostibus voluisse, ne casu
imprudentes suae naves in classem adversariorum incide-
rent, neque eam rem eos voluisse scire qui in praesidiis
5 relicti sui milites fuissent, ne hi propter suorum paucitatem
et hostium multitudinem metu deficerent.
Interim cum iam Caesar progressus esset a castris circiter 12
milia passuum iii, per speculatores et antecessores equites
nuntiatur ei copias hostium haud longe ab sese visas. Et
10 hercule cum eo nuntio pulvis ingens conspici coeptus est.
Hac re cognita Caesar celeriter iubet equitatum universum, 2
cuius copiam habuit in praesentia non magnam, et sagit-
tarios, quorum parvus numerus, ex castris arcessi atque
ordinatim signa se leniter consequi ; ipse antecedere cum
15 paucis armatis. lamque cum procul hostis conspici posset, 3
milites in campo iubet galeari et ad [eam] pugnam parari ;
quorum omnino numerus fuit xxx cohortium cum equitibus
cccc, sagittariis CL.
Hostes interim, quorum dux erat Labienus et duo Pacidei, 13
20 aciem derigunt mirabili longitudine non peditum sed equi-
tum confertam, et inter eos levis armaturae Numidas et
sagittarios pedites interposuerant et ita condensaverant ut
procul Caesariani pedestris copias arbitrarentur ; dextrum
ac sinistrum cornu magnis equitum copiis firmaverant.
25 Interim Caesar aciem derigit simplicem, ut poterat propter 2
paucitatem ; sagittarios ante aciem constituit, equites dextro
sinistroque cornu opponit et ita praecipit ut providerent
ne multitudine equitatus hostium circumvenirentur : exi-
stimabat enim se acie instructa cum pedestribus copiis dimi-
30 caturum.
5 ne hi Nipperdey : nihil T' : ne nihil D : ne E: uti nihil L' 13
parvus ex castris exierat (o>«. DV) numerus DL'V 16 eam
om. D' 17 cum 5 : oiti. X 18 cccc] mm Stoffcl cl Ondcndoip :
et X 20 dcrigunt Z?m»26rTf/; : dirigunt X mirabilem L'V : oin. T
25 dirigit A" 27 coponitZ)' 29 acie instructa />os^ copiis pon. L
CAES. AFR. 1-i
INCERTI AVCTORIS
14 Cum utrimque exspectatio fieret neque Caesar sese mo-
veret et cum suorum paucitate contra magnam vim hostium
artificio magis quam viribus decernendum videret, subito
adversariorum equitatus sese extendere et in latitudinem
promovere colUsque complecti et Caesaris equitatum ex- 5
tenuare simulque ad circumeundum comparare se coeperant.
2 Caesariani equites eorum multitudinem aegre sustinebant.
Acies interim mediae cum concurrere conarentur, subito
ex condensis turmis pedites Numidae levis armaturae cum
equitibus procurrunt et inter legionarios pedites iacula coi- 10
3 ciunt. Hic cum Caesariani in eos impetum fecissent, illo-
rum equites refugiebant ; pedites interim resistebant, dum
equites rursus cursu renovato peditibus suis succurrerent.
15 Caesar novo genere pugnae oblato cum animum advert-
eret ordines suorum in procurrendo turbari — pedites enim, 15
dum equites longius a signis persequuntur, latere nudato
a proximis Numidis iaculis vulnerabantur ; equites autem
hostium pilum miHtis cursu facile vitabant— edicit per
ordines ne quis miles ab signis iiii pedes longius proce-
2 deret. Equitatus interim Labieni suorum multitudine con- 20
fisus Caesaris paucitatem circuire -tnon conaturt : equites
luHani pauci multitudine hostium defessi equis convulne-
3 ratis paulatim cedere ; hostes magis magisque instare. Ita
puncto temporis omnibus legionariis ab hostium equitatu
circumventis Caesarisque copiis in orbem compulsis intra 25
cancellos omnes coniecti pugnare cogebantur.
16 Labienus in equo capite nudo versari in prima acie ;
simul suos cohortari, non numquam legionarios Caesaris
ita appellare : ' Quid tu,' inquit, ' miles tiro ? Tam fero-
culus es ? Vos quoque iste verbis infatuavit ? In magnum 3°
2 mehercule vos periculum impulit. Misereor vestri.' Tum
I sese moveret Lipsins : se removeret X 5 extenuare Stepha-
nus : extenuari X 6 coeperunt A 16 prosequuntur X F(?)
21 non conatur Z)'7'' : nonom.L': non mora.i\xT Nippcrdey 23
hostis /8 24 post temporis add. horae ^
DE BELLO AFRICO LIBER
miles, ' Non suni,' inquit, ' tiro, Labiene, sed de legione
X. veteranus.' Tum Labienus, ' Non agnosco,' inquit, ' signa
decumanorum.' Tum ait miles : ' lam me qui sim intel- 3
leges ' ; sirnul cassidem de capite deiecit, ut cognosci ab
5 eo posset, atque ita pilum viribus contortum, dum in Labi-
enum mittere contendit, equi graviter adverso pectori adfixit
et ait ; ' La.biene, decumanum militem qui te petit scito
esse.' Omnium tamen animi in terrorem coniecti, et 4
maxime tironum : circumspicere enim Caesarem neque
10 amplius facere nisi hostium iacula vitare.
Caesar interim consilio hostium cognito iubet aciem in 17
longitudinem quam maximam porrigi et alternis conversis
cohortibus, ut una post, altera ante signa tenderet, ita
coronam hostium dextro sinistroque cornu mediam dividit
15 et unam partem ab altera exclusam equitibus intrinsecus
adortus cum peditatu teHs coniectis in fugam vertit neque
longius progressus veritus insidias se ad suos recipit ; idem
altera pars equitum peditumque Caesaris fecit. His rebus 2
gestis ac procul hostibus repulsis convulneratisque ad sua
20 praesidia sese, sicut erat instructus, recipere coepit.
Interim M. Petreius et Cn. Piso cum equitibus Numidis 18
tMCt electis peditatuque eiusdem generis satis grandi ex
itinere recta subsidio suis occurrunt. Atque hostes suis 2
ex terrore firmatis rursusque renovatis animis legionarios
25 conversis equitibus recipientes novissimos adoriri et impe-
dire coeperunt quo minus se in castra reciperent. Hac re 3
animadversa Caesar iubet signa converti et medio campo
redintegrari proelium. Cum ab hostibus eodeni niodo 4
pugnaretur nec comminus ad manus rediretur Caesarisque
30 equites iumenta ex nausea recenti, siti, languore, paucitate,
vulneribus defatigata ad insequendum hosteni perseveran-
3 qui D : quis $ 7 decumanum edd. : decumum X 12 longi-
tudinem quam maximam L : longitudine quam maxima ce/i. 22
Mc] ooc L' : ccc D T' : scd cf. c. 19. 4 23 Atque hostes] At co-
hortes D'T' suis] vix Stangl
14*
INCERTI AVCTORIS
dumque cursum tardiora haberent dieique pars exigua iam
reliqua esset, cohortibus equitibus circumdatis cohortatur
ut uno ictu contenderent neque remitterent, donec ultra
ultimos coUis hostis reppuHssent atque eorum essent potiti.
5 Itaque signo dato cum iam hostes languide tela neglegenter- 5
que mitterent, subito immittit cohortis turmasque suorum;
atque puncto temporis hostibus nullo negotio campo pulsis
post collemque deiectis nacti locum atque ibi pauUsper
commorati, ita uti erant instructi leniter se ad suas recipiunt
munitiones. Itemque adversarii male accepti tum demum 10
se ad sua praesidia contulerunt.
ig Interim ea re gesta et proelio dirempto ex adversariis
perfugere plures ex omni genere hominum, et praeterea
2 intercepti hostium complures equites peditesque. Ex quibus
cognitum est consiUum hostium, eos hac mente et conatu 15
venisse ut novo atque inusitato genere proeH tirones legio-
narii paucique perturbati Curionis exemplo ab equitatu
3 circumventi opprimerentur, et ita Labienum dixisse pro
contione, tantam se multitudinem auxiUorum adversariis
Caesaris sumministraturum ut etiam caedendo in ipsa vi- 20
ctoria defatigati vincerentur atque a suis superarentur, quippe
tquis in iUorumt sibi confideret, primum quod audierat
Romae legiones veteranas dissentire neque in Africam veUe
transire ; deinde quod triennio in Africa suos miUtes re-
tentos consuetudine fideUs sibi iam effecisset, maxima 25
autem auxiUa haberet Numidarum equitum levisque arma-
turae, praeterea ex fuga proeUoque Pompeiano Labienus
2 equitibus .,4W«<5 : equitatibus £>^ : equitatibusque Z)^£: equiti-
busque U'T' equitibus circumdatis om. L 4 eis F" 8 col-
lemqueZ,': coWemD' : colle T' 13 perfugere Gitdius : perfuge X
complures L (?) Woelfflin ex D : et EI3 18 Labienum edd. : lu-
bam X 21 vincerentur /3 : caederentur D 22 quis om E
in L'T: non D : h E: om. V qui in illorum nxixnero Lipsius :
qui sine illorum ope Forcfihammcr: qui illo rumore (omisso sibi)
Hoffmann 24 retentos consuetudine Kraner : consuetudine
retentos X
DE BELLO AFRICO LIBER
quos secum a tBrundisiot transportaverat equites Ger-
manos Gallosque ibique postea ex hibridis, libertinis
servisque conscripserat, armaverat equoque uti frenato
condocuerat, praeterea regia auxilia, telephantis cxx equi-
5 tatusque innumerabilist, deinde legiones conscriptas ex
cuiusquemodi generis ampHus xii milibus. Hac spe atque 4
ea audacia inflammatus Labienus cum equitibus Gallis
Germanisque mdc, Numidarum sine frenis viii milibus,
praeterea Petreiano auxilio adhibito equitibus mdc, peditum
10 ac levis armaturae quater tanto, sagittariis ac funditoribus
hippotoxotisque compluribus : his copiis pridie Non. lan.,
post diem vi. quam Africam Caesar attigit, in campis pla-
nissimis purissimisque ab hora diei quinta usque ad solis
occasum est decertatum. In eo proelio Petreius graviter
15 ictus ex acie recessit.
Caesar interim castra munire diligentius, praesidia firmare 20
copiis maioribus vallumque ab oppido Ruspina usque ad
mare ducere et a castris alterum eodem, quo tutius ultro
citroque commeare auxiUaque sine periculo sibi succurrere
20 possent, tela tormentaque ex navibus in castra comportare,
remigum partem ex classe, Gallorum, Rhodiorum epibata-
rumque armare et in castra evocare uti, si posset, eadem
ratione qua adversarii levis armatura interiecta inter equites
suos interponeretur, sagittariisque ex omnibus navibus
25 Ityreis, Syris et cuiusque generis ductis in castra compluri-
bus frequentabat suas copias — audiebat enim Scipionem 2
post diem tertium eius diei quo proeHum factum erat appro-
pinquare, copias suas cum Labieno et Petreio coniungere ;
I Buthroto Frdhlich 2 ibique] quosque ibi IVoelfflin 3 equo-
que D' : oin. 4 condocuerat E : condidicerat cet/. elephantis P :
elefantes D' : elephantos codd. Scalig. etPetav. equitesque Kraner :
equitatuque innumerabili Hoffmann 5 ex /3 : et Z)' 8 vii T'
10 quater Z)'Z,'F' : quartum T 11 pridie] 11. d. 7" 12 vi. Ciac-
coniiis : ierimm vcl ui. X Caesavadd. Dinter 18 deducere Z^Z,
ig commeareD'T' : commeatusZ,' 23 armaturaeZ?' 24 inter-
ponerentur £)T' 26 frequentare A^oz/fl^
INCERTI AVCTORIS
cuius copiae legionum viii et equitum iii milium esse nun-
3 tiabantur — officinas ferrarias instruere, sagittas telaque ut
fierent complura curare, glandis fundere, sudis comparare,
litteras in Siciliam nuntiosque mittere, ut sibi cratis materi-
emque congererent ad arietes, cuius inopia in Africa esset, 5
4 praeterea ferrum, plumbum mitteretur. Etiam animum
advertebat frumento se in Africa nisi importaticio uti non
posse : priore anno enim propter adversariorum dilectus,
quod stipendiarii aratores milites essent facti, messem non
esse factam j praeterea ex omni Africa frumentum adver- 10
sarios in pauca oppida et bene munita comportasse omnem-
que regionem Africae exinanisse frumento, oppida praeter
ea pauca quae ipsi suis praesidiis tueri poterant reliqua
dirui ac deseri, et eorum incolas intra sua praesidia .
coegisse commigrare, agros desertos ac vastatos esse. 15
21 Hac necessitate Caesar coactus privatos ambiendo et
blande appellando aliquantum numerum frumenti in sua
praesidia congesserat et eo parce utebatur. Opera interim
ipse cotidie circuire et alternas cohortis in statione habere
2 propter hostium multitudinem. Labienus saucios suos, 20
quorum numerus maximus fuit, iubet in plaustris deligatos
3 Hadrumetum deportari. Naves interim Caesaris onerariae
errabundae male vagabantur incertae locorum atque castro-
rum suorum ; quas singulas scaphae adversariorum com-
4 plures adortae incendebant atque expugnabant. Hac re 25
nuntiata Caesar classis circum insulas portusque disposuit,
quo tutius commeatus supportari posset.
22 M. Cato interim, qui Uticae praeerat, Cn. Pompeium
filium muitis verbis assidueque obiurgare non desistebat.
2 ' Tuus,' inquit, ' pater istuc aetatis cum esset et animadver- 30
I cuius L' : quorum D'T' 7 importato T 14 deseri ZX :
deleri fi 15 vacuatos L 18 et antc eo oni. D' 21 deliga-
tos T' : delegatos L' : oni.D' : ohWgaios Kiibler 25 incendebant
codd. recc. : incenderant X 26 Caesar Scaliger : Caesari X 27
comportari D'
DE BELLO AFRICO LIBER
tisset rem publicam ab nefariis sceleratisque civibus oppres-
sam bonosque aut interfectos aut exsilio multatos patria
civitateque carere, gloria et animi magnitudine elatus priva-
tus atque adulescentulus paterni exercitus reliquiis collectis
5 paene oppressam funditus et deletam Italiam urbemque
Romanam in libertatem vindicavit, idemque Siciliam, Afri-
cam, Numidiam, Mauretaniam mirabili celeritate armis
recepit. Quibus ex rebus sibi eam dignitatem quae est per 3
gentis clarissima notissimaque conciliavit adulescentulusque
10 atque eques Romanus triumphavit. Atque ille non ita 4
amplis rebus patris gestis neque tam excellenti dignitate
maiorum parta neque tantis clientelis nominisque claritate
praeditus in rem publicam est ingressus. Tu contra et 5
patris nobilitate et dignitate et per te ipse satis animi magni-
15 tudine diligentiaque praeditus nonne eniteris et proficisceris
ad paternas clientelas auxilium tibi reique publicae atque
optimo cuique efflagitatum ? '
His verbis hominis gravissimi incitatus adulescentulus 23
cum naviculis cuiusquemodi generis xxx, inibi paucis ro-
20 stratis, profectus ab Utica in Mauretaniam regnumque
Bogudis est ingressus expeditoque exercitu servorum, libero-
rum II milium numero, cuius partem inermem, partem habu-
erat armatam, ad oppidum Ascurum accedere coepit ; in
quo oppido praesidium fuit regium. Pompeio adveniente 2
25 oppidani, usque eo passi propius accedere donec ad ipsas
portas ac murum appropinquaret, subito eruptione facta pro-
stratos perterritosque Pompeianos in mare navisque passim
compulerunt. Ita re male gesta Cn. Pompeius filius navis 3
inde avertit neque postea litus attigit classemque ad insulas
30 Balearis versus convertit.
Scipio interim cum eis copiis quas paulo ante demon- 24
I nefariis Hoffmann : narduis X : uarduis /3 : arduis D' 5 et
post funditus ont. D'T' deletamque E funditus deletam post
Komanam pos. Kubler 18 gravissimeZ)' 22 numero /)0s/ miiium
pos. Moelken : tn codd. post exercitu legitiir 24 fuit praesidium EV
INCERTI AVCTORIS
stravimus Uticae grandi praesidio relicto profectus primum
Hadrumeti castra ponit, deinde ibi paucos dies commoratus
noctu itinere facto cum Labieni et Petrei copiis coniungit,
atque unis castris factis iii milia passuum longe considunt.
2 Equitatus interim eorum circum Caesaris munitiones vagari 5
atque eos qui pabulandi aut aquandi gratia extra vallum
progressi essent excipere : ita omnis adversarios intra muni-
3 tiones continere. Qua re Caesariani gravi annona sunt con-
fiictati, ideo quod nondum neque ab Sicilia neque ab Sar-
dinia commeatus supportatus erat neque per anni tempus in lo
mari classes sine periculo vagari poterant ; neque amplius
milia passuum vi terrae Africae quoquo versus tenebant
4 pabulique inopia premebantur. Qua necessitate coacti
veterani milites equitesque, qui multa terra marique bella
confecissent et periculis inopiaque tali saepe essent confli- 15
ctati, alga e litore collecta et aqua dulci eluta et ita iumentis
esurientibus data vitam eorum producebant.
25 Dum haec ita fierent, rex luba cognitis Caesaris difficul-
tatibus copiarumque paucitate — non est visum dari spatium
convalescendi augendarumque eius opum : itaque comparatis 20
equitum magnis peditumque copiis subsidio suis egressus e
2 regno ire contendit, P. Sittius interim et rex Bochus con-
iunctis suis copiis cognito regis lubae egressu propius eius
regnum copias suas admovere, Cirtamque, oppidum opulen-
tissimum eius regni, adortus paucis diebus pugnando capit 25
3 et praeterea duo oppida Gaetulorum. Quibus cum condi-
cionem ferret, ut oppido excederent idque sibi vacuum
traderent, condicionemque repudiassent, postea ab eo capti
interfectique sunt omnes. Inde progressus agros oppidaque
4 vexare non destitit. Quibus rebus cognitis luba cum iam 30
non longe ab Scipione atque eius ducibus abesset, capit
3 se post copiis V ieste Dnebner copiis copias suas E 12
tenebat D'T 13 premebatur D'T 16 elota D' 19 dare
IVoelfflin, cum F' (?) 21 sociis Funche 22 Bochus DU'T :
Bocchus LV
DE BELLO AFRICO LIBER
consilium satius esse sibi suoque regno subsidio ire quam,
dum alios adiuturus proficisceretur, ipse suo regno expulsus
forsitan utraque re expelleretur. Itaque rursus recipere 5
atque auxilia etiam ab Scipione abduxit sibi suisque rebus
5 timens elephantisque xxx relictis suis finibus oppidisque
suppetias profectus est.
Caesar interim, cum de suo adventu dubitatio in provincia 26
esset neque quisquam crederet ipsum sed aliquem legatum
in Africam cum copiis venisse, conscriptis litteris circum
10 provinciam omnis civitates facit de suo adventu certiores.
Interim nobiles homines ex suis oppidis profugere et in 2
castra Caesaris devenire et de adversariorum eius crudelitate
acerbitateque commemorare coeperunt. Quorum lacrimis 3
quereUsque Caesar commotus, cum antea constituisset e
15 stativis castris aestate inita cunctis copiis auxiHisque accitis
bellum cum suis adversariis gerere . . . instituit, litteris[que]
celeriter in Siciliam ad Alienum et Rabirium Postumum
conscriptis et per catascopum missis, ut sine mora ac nulla
excusatione hiemis ventorumque quam celerrime exercitus
20 sibi transportaretur : Africam [provinciam] perire funditus-
que everti ab suis inimicis ; quod nisi celeriter sociis foret
subventum, praeter ipsam Africam terram nihil, ne tectum
quidem quo se reciperent, ab eorum scelere insidiisque
reliquum futurum. Atque ipse erat in tanta festinatione et 4
25 exspectatione ut postero die quam misisset litteras nuntium-
que in SiciUam classem exercitumque morari diceret, dies
noctesque oculos mentemque ad mare dispositos directos-
que haberet. Nec mirum : animadvertebat enim villas 5
exuri, agros vastari, pecus diripi, trucidari, oppida castellaque
30 dirui deserique, principes civitatum aut interfici aut in cate-
nis teneri, Hberos eorum obsidum nomine in servitutem
3 se post rursus add. edd. 16 lacunam, a Nipperdey post accitis
notdtam, post gerere verbis hierae gerere expht Woelfflin que del.
Hoffmann 17 post Siciliam add. missis T 18 missis] mittit T
20 provinciam om. D' ^27 depositos codd. exc. L
INCERTI AVCTORIS
abripi ; eis se [in] miseris suamque fidem implorantibus
6 auxilio propter copiarum paucitatem esse non posse. Milites
intcrim in opere exercere atque castra munire, turris, castella
faccre molesque iacere in mare non intermittere.
27 Scipio interim elephantos hoc modo condocefacere insti- 5
tuit. Duas instruxit acies, unam funditorum contra ele-
phantos, quae quasi adversariorum locum obtineret et contra
eorum frontem adversam lapillos minutos mitteret ; deinde
in ordinem elephantos constituit, post illos autem suam
aciem instruxit ut, cum ab adversariis lapides mitti coepis- 10
sent et elephanti perterriti se ad suos convertissent, rursus ab
sua acie lapidibus missis eos converterent adversus hostem.
2 Quod aegre tardeque fiebat ; rudes enim elephanti multo-
rum annorum doctrina usuque vetusto vix edocti tamen
communi periculo in aciem producuntur. 15
28 Dum haec ad Ruspinam ab utrisque ducibus admini-
strantur, C. Vergilius praetorius, qui Thapsi oppido maritimo
praeerat, cum animum advertisset navis singulas cum exer-
citu Caesaris incertas locorum atque castrorum suorum
vagari, occasionem nactus navem quam ibi habuit actuariam 20
complet miUtibus et sagittariis et eidem scaphas de navibus
2 adiungit ac singulas navis Caesarianas consectari coepit. Et
cum pluris adortus esset pulsus fugatusque inde discessisset
nec tamen desisteret pericUtari, forte incidit in navem, in
qua erant duo Titii, Hispani adulescentes, tribuni legionis 25
v., quorum patrem Caesar in senatum legerat, et cum his
T. SaHenus, centurio legionis eiusdem, qui M. Messallam
legatum obsederat Messanae [et] seditiosissima oratione apud
eum usus idemque pecuniam et ornamenta triumphi Caesaris
retinenda et custodienda curarat et ob has causas sibi 3°
3 timebat. Hic propter conscientiam peccatorum suorum per-
I abripi : eis se] abnpuisse (-pi iis?] D'T: obripuisse Z.': obripi
his se Z,-f/' \v\ sed. IVoelJJlin miseris Z) : miscriis /3 9
ordinem L : ordine ce/f. 21 eisdem T 23 discessissetque D^
niarg. : discessit sed T 28 et post Messanae del. Davies
DE BELLO AFRICO LIBER
suasit adulescentibus ne repugnarent seseque Vergilio tra-
derent. Itaque deducti a Vergilio ad Scipionem custodibus
traditi et post diem tertium sunt interfecti. Qui cum duce- 4
rentur ad necem, petisse dicitur maior Titius a centurionibus
5 uti se priorem quam fratrem interficerent, idque ab eis facile
impetrasse atque ita esse interfectos.
Turmae interim equitum, quae pro vallo in stationibus 29
esse solebant [ab utrisque ducibus], cotidie minutis proeliis
inter se depugnare non intermittunt ; non numquam etiam
10 Germani Gallique Labieniani cum Caesaris equitibus fide
data inter se coUoquebantur. Labienus interim cum parte 2
equitatus Leptim oppidum, cui praeerat Saserna cum cohor-
tibus VI, oppugnare ac vi irrumpere conabatur ; quod ab
defensoribus propter egregiam munitionem oppidi et mul-
1 5 titudinem tormentorum facile et sine periculo defendebatur.
Quod ubi saepius eius equitatus facere non intermittebat, et 3
cum forte ante portam turma densa adstitisset, scorpione
accuratius misso atque eorum decurione percusso et ad
equum defixo reliqui perterriti fuga se in castra recipiunt.
20 Quo facto postea sunt deterriti oppidum temptare.
Scipio interim fere cotidie non longe a suis castris pas- 30
sibus ccc instruere aciem ac maiore parte diei consumpta
rursus in castra se recipere. Quod cum saepius fieret neque 2
ex Caesaris castris quisquam prodiret neque propius eius
25 copias accederet, despecta Caesaris patientia exercitusque
eius, [luba] universis copiis productis elephantisque turritis
XXX ante aciem instructis, quam latissime potuit porrecta
equitum peditumque multitudine uno tempore progressus
haud ita longe a Caesaris castris constitit in campo.
30 Quibus rebus cognitis Caesar iubet milites, qui extra 31
3 sunt antc traditi Iiab. T 8 ab utrisque ducibus secl.
Nipperdey 11 dicta D 13 vi Nipperdey : iii & : iiii D'
conabantur D 16 et del. Jnrin 18 ad equuin Daehn : ad
(ab U') decuma J^ 21 passus DV 26 luba secL Aldiis :
lubae cod. Petavianns
INCERTI AVCTORIS
munitiones processerant tquique pabulandi aut lignandit aut
etiam muniendi gratia vallum petierant quaeque ad eam rem
opus erant, omnis intra munitiones minutatim modesteque
sine tumultu aut terrore se recipere atque in opere con-
2 sistere. Equitibus autem qui in statione fuerant praecipit 5
ut usque eo locum obtinerent in quo paulo ante constitis-
sent donec ab hoste telum missum ad se perveniret ; quod
si propius accederetur, quam honestissime se intra muni-
3 tiones reciperent. Alii quoque equitatui edicit uti suo quis-
4 que loco paratus armatusque praesto esset. At haec non 10
ipse per se coram, cum de vallo prospecularetur, sed mirabili
peritus scientia bellandi in praetorio sedens per speculatores
5 et nuntios imperabat quae fieri volebat. Animadvertebat
enim, quamquam magnis essent copiis adversarii freti, tamen
saepe a se fugatis, pulsis perterritisque et concessam vitam 15
et ignota peccata ; quibus rebus numquam tanta suppeteret
ex ipsorum inertia conscientiaque animi victoriae fiducia ut
6 castra sua adoriri auderent. Praeterea ipsius nomen auctori-
tasque magna ex parte eorum exercitus minuebat audaciam.
7 Tum egregiae munitiones castrorum atque valli fossarumque 20
altitudo et extra vallum stili caeci mirabilem in modum
consiti vel sine defensoribus aditum adversariis prohibe-
bant : scorpionum, catapultarum ceterorumque telorum quae
ad defendendum solent parari magnam copiam habebat.
8 Atque haec propter exercitus sui praesentis paucitatem et 25
tirocinium praeparaverat, non hostium vi et metu com-
motus patientem se timidumque hostium opinioni praebebat.
9 Neque idcirco copias, quamquam erant paucae tironumque,
non educebat in aciem qui victoriae suae dififideret, sed
referre arbitrabatur, cuiusmodi victoria esset futura ; turpe 30
enim sibi existimabat tot rebus gestis tantisque exercitibus
I quique del. Nipperdey post lignandi add. causa Nipperdey
2 vallum Aldtis : vallem X quaeque Aldiis : quique X 27
patientem Ciacconitis : sapientem A' 29 qui DT' : quia E: quod L'
suorum /3 30 erat ventura D'
DE BELLO AFRICO LIBER
devictis, tot tani claris victoriis partis, ab reliquis copiis ad-
versariorum suorum ex fuga collectis se cruentam adeptum
existimari victoriam. Itaque constituerat gloriam exsulta- lo
tionemque eorum pati, donec sibi veteranarum legionum
6 pars aliqua in secundo commeatu occurrisset.
Scipio interim paulisper, ut antea dixi, in eo loco com- 32
moratus, ut quasi despexisse Caesarem videretur, paulatim
reducit suas copias in castra et contione advocata de terrore
suo desperationeque exercitus Caesaris facit verba et cohor-
10 tatus suos victoriam propriam se eis brevi daturum pollicetur.
Caesar iubet milites rursus ad opus redire et per causam 2
munitionum tirones in labore defatigare non intermittit.
Interim Numidae Gaetuli^z/^ diffugere cotidie ex castris 3
Scipionis et partim in regnum se conferre, partim, quod
15 ipsi maioresque eorum beneficio C. Mari usi fuissent Caesa-
remque eius adfinem esse audiebant, in eius castra perfu-
gere catervatim non intermittunt. Quorum ex numero 4
electis hominibus inlustrioribus [Gaetulos] et Htteris ad
suos civis datis cohortatus uti manu facta se suosque de-
20 fenderent, ne suis inimicis adversariisque dicto audientes
essent, mittit.
Duni haec ad Ruspinam fiunt, legati ex Acylla, civitate 33
libera et immuni, ad Caesarem veniunt seque paratos quae-
cumque imperasset et libenti animo facturos polHcentur ;
25 tantum orare et petere ab eo ut sibi praesidium daret, quo
tutius id et sine periculo facere possent ; se et frumentum
et quaecumque res eis suppeteret communis salutis gratia
sumministraturos. Quibus rebus facile a Caesare impetratis 2
praesidioque dato, C. Messium, aedilicia functum potestate,
30 Acyllam iubet proficisci. Quibus rebus cognitis Considius 3
13 Gaetulique edd. : Gaetuli X Numidae secl. Davies qui Gaetuli
rctinet 18 Gaetulos (Gaetulus V) X : dcl. Mortts 22 Acylla
D et plenintque U' : acilla T' {W^ : acilla, achilla, agylla L : Achulla
KicpeH 23 et immuni Riibcns : etiam undique X 27 ei sup-
ulfiina vox cod. E
INCERTI AVCTORIS
Longus, qui Hadrumeti cum duabus legionibus et equitibus
Dcc praeerat, celeriter ibi parte praesidi relicta cum viii
4 cohortibus ad Acyllam ire contendit. Messius celerius
itinere confecto prior Acyllam cum cohortibu,'^ pervenit.
5 Considius interim cum ad urbem cum copiis accessisset et 5
animadvertisset praesidium Caesaris ibi esse, non ausus peri-
culum suorum facere nuUa re gesta pro multitudine hominum
rursus se Hadrumetum recepit ; deinde, paucis post diebus
equestribus copiis a Labieno adductis, rursus Acyllitanos
castris positis obsidere coepit. lo
34 Per id tempus C. Sallustius Crispus, quem paucis ante
diebus missum a Caesare cum classe demonstravimus, Cer-
2 cinam pervenit. Cuius adventu C. Decimius quaestorius,
qui ibi cum grandi familiae suae praesidio praeerat com-
meatui, parvulum navigium nactus conscendit ac se fugae 15
3 commendat. Sallustius interim praetor a Cercinitanis re-
ceptus magno numero frumenti invento navis onerarias,
quarum ibi satis magna copia fuit, complet atque in castra
4 ad Caesarem mittit. Alienus interim pro consule Lilybaeo
in navis onerarias imponit legionem xiii. et xiiii. et equites 20
Gallos Dccc, funditorum sagittariorumque mille ac secundum
5 commeatum in Africam mittit ad Caesarem. Quae naves
ventum secundum nactae quarto die in portum ad Ru-
spinam, ubi Caesar castra habuerat, incolumes pervenerunt.
6 Ita Caesar duplici laetitia ac voluptate uno tempore auctus, 25
frumento auxiliisque, tandem suis hilaratis annonaque levata
sollicitudinem deponit, legiones equitesque ex navibus egres-
sos iubet ex languore nauseaque reficere, dimissos in castella
munitionesque disponit.
6 periculum suorum DT' : periculo suo rem L : periculo suorum
rem U' 11 idem F 12 Cercinam edd. : Cerninam X 14
familia praeerat praesidio commeatui T 17 invento] et vini D
19 proconsul e Lilybeo Z)Z,' 'L.\\y\)3,€\Sclnmd€r 21 mille]oo ZJZ.' :
co T: om. V 26 hiJaratus Z' annonaque Z)awf5 : annonae-
que Z' : ermnt cett. 28 divisos Nipperdey
DE BELLO AFRICO LIBER
Quibus rebus Scipio quique cum eo essent comites mirari 35
et requirere : C. Caesarem, qui ultro consuesset bellum
inferre ac lacessere proelio, subito commutatum non sine
magno consilio suspicabantur. Itaque ex eius patientia in 2
5 magnum timorem coniecti ex Gaetulis duos quos arbitra-
bantur suis rebus amicissimos magnis praemiis poUicitationi-
busque propositis pro perfugis speculandi gratia in castra
Caesaris mittunt. Qui simul ad eum sunt deducti, petierunt 3
ut sibi liceret verba sine periculo proloqui. Potestate facta, 4
10 ' Saepenumero,' inquiunt, * imperator, complures Gaetuli, qui
sumus clientes C. Mari, et propemodum omnes cives Romani
qui sunt in legione iiii. et vi., ad te voluimus in tuaque
praesidia confugere ; sed custodiis equitum Numidarum quo
id sine periculo minus faceremus impediebamur. Nunc
15 data facultate ad te cupidissime venimus, pro speculatoribus
missi ab Scipione ut perspiceremus num quae fossae aut
insidiae elephantis ante castra portasque valli factae essent,
simulque consilia vestra contra easdem bestias comparatio-
nemque pugnae cognosceremus atque eis renuntiaremus.'
20 Qui coUaudati a Caesare stipendioque donati ad reliquos 5
perfugas deducuntur. Quorum orationem celeriter veritas 6
comprobavit : namque postero die ex legionibus eis quas
Gaetuli nominarunt milites legionarii complures ab Scipione
in castra Caesaris perfugerunt.
25 Dum haec ad Ruspinam geruntur, M. Cato, qui Uticae 36
praeerat, dilectus cotidie libertinorum, Afrorum, servorum
denique et cuiusquemodi generis hominum, qui modo per
aetatem arma ferre poterant, habere atque sub manum
Scipioni in castra summittere non intermittit. Legati in- 2
30 terim ex oppido Thysdrae, in quod tritici modium milia
ccc comportata fuerant a negotiatoribus Italicis aratori-
10 inquiunt XA^S : inquit.Ar 15 verbaprosp. m. ab Scipione/>os/
venimus pos. Kuebler : post facultate habent X 30 Thysdrae
DLU: Thisdrae FT: Thisarae V
INCERTI AVCTORIS
busque, ad Caesarem venire, quantaque copia frumenti aj)ud
se sit docent simulque orant ut sibi praesidium mittat quo
3 facilius et frumentum et copiae suae conserventur. Quibus
Caesar in praesentia gratias egit praesidiumque brevi tempore
se missurum dixit cohortatusque ad suos civis iubet profi- 5
4 cisci. P. Sittius interim cum copiis Numidiae finis ingressus
castellum in montis loco munito locatum, in quod luba
belli gerendi gratia et frumentum et res ceteras quae ad
bellum usui solent esse comportaverat, vi expugnando est
potitus. 10
37 Caesar postquam legionibus veteranis duabus, equitatu
levique armatura copias suas ex secundo commeatu auxerat,
navis exoneratas statim iubet Lilybaeum ad reliquum exer-
citum transportandum proficisci ; ipse vi. Kal. Febr. circiter
vigilia prima imperat speculatores apparitoresque omnes ut 15
2 sibi praesto essent. Itaque omnibus insciis neque suspi-
cantibus vigilia tertia iubet omnis legiones extra castra educi
atque se consequi ad oppidum Ruspinam versus, in quo
ipse praesidium habuit et quod primum ad amicitiam eius
3 accessit. Inde parvulam proclivitatem degressus sinistra ^o
4 parte campi propter mare legiones ducit. Hic campus
mirabili planitie patet milia passuum xii ; quem iugum
cingens a mari ortum neque ita praealtum velut theatri
5 efficit speciem. In hoc iugo colles sunt excelsi pauci, in
quibus singulae turres speculaeque singulae perveteres erant 25
collocatae, quarum apud ultimam praesidium et statio fuit
Scipionis.
38 Post Caesar ad iugum de quo docui ascendit atque in
unumquemque collem, turrem castellaque iter facere coepit
2 atque ea minus semihora effecit. Postquam non ita longe 30
13 exoneratas Woelffliii : sex onerarias X 14 iii. V 20 de-
gressus Ktryssig : digressus ^ 22 xu DT' : xv Z,' 28 Post-
quam L' 29 turres 5 iter nM. Hoffniami qid aiitc turrem
verbitin inspecturus cxcidissc pittaiis atque eo in idque adeo niutat
30 ea L' : eo DJ' effecit L' : efficit Z, cett. effecit et L'
DE BELLO AFRICO LIBER
ab ultimo coUe turrique fuit, quae proxima fuit castris
adversariorum, in qua docui esse praesidium stationemque
Numidarum, Caesar paulisper commoratus perspectaque
natura loci equitatu in statione disposito legionibus opus
5 attribuit bracchiumque medio iugo ab eo loco ad quem
pervenerat usque ad eum unde egressus erat iubet derigi ac
muniri. Quod postquam Scipio Labienusque animadver- 3
terant, equitatu omni ex castris educto acieque equestri
instructa a suis munitionibus circiter passus mille progre-
10 diuntur pedestremque copiam in secunda acie minus passus
cccc a castris suis constituunt.
Caesar in opere milites adhortari neque adversariorum 39
copiis moveri. lam cum non amplius passus md inter 2
hostium aciem suasque munitiones esse animadvertisset
15 intellexissetque ad impediendos milites suos et ab opere
depellendos hostem propius accedere necesseque haberet
legiones a munitionibus deducere, imperat turmae Hispa-
norum ut ad proximum collem propere occurrerent prae-
sidiumque inde deturbarent locumque caperent, eodemque
20 iubet levis armaturae paucos consequi subsidio. Qui missi 3
celeriter Numidas adorti partim vivos capiunt, non nuUos
equites fugientis convulneraverunt locumque sunt potiti.
Postquam id Labienus animadvertit, quo celerius eis au- 4
xiHum ferret, ex acie instructa equitatus sui prope totum
25 dextrum cornu avertit atque suis fugientibus suppetias ire
contendit. Quod ubi Caesar conspexit Labienum ab suis 5
copiis longius iam abscessisse, equitatus sui alam sinistram
ad intercludendos hostis immisit.
Erat in eo campo ubi ea res gerebatur villa permagna 40
30 turribus iiii exstructa ; quae Labieni prospectum impe-
diebat, ne posset animum advertere ab equitatu Caesaris se
6 derigi U'T: dirigi DLF-V 9 mille] co Z,' : co DT 18
ut LF: an/e turmae /tabet D : om. UT' accurrerent Z,' 22
locum DT : loco L'V 30 instructa V
CAES. AFR. 15
INCERTI AVCTORIS
2 intercludi. Itaque non prius vidit turmas lulianas quam
suos caedi a tergo sentit. Ex qua re subito in terrorem
converso equitatu Numidarum recta in castra fugere con-
3 tendit. Galli Germanique, qui restiterant, ex superiore loco
et post tergum circumventi fortiterque restantes conciduntur 5
4 universi. Quod ubi legiones Scipionis, quae pro castris
erant instructae, animum adverterunt, metu ac terrore oc-
caecatae omnibus portis in sua castra fugere coeperunt.
5 Postquam Scipione eiusque copiis campo collibusque extur-
batis atque in castra compulsis cum receptui Caesar cani lo
iussisset equitatumque omnem intra suas munitiones rece-
pisset, campo purgato animadvertit mirifica corpora Gallo-
rum Germanorumque ; qui partim eius auctoritatem erant
ex Gallia secuti, partim pretio pollicitationibusque adducti
ad eum se contulerant, non nuUi, qui ex Curionis proelio 15
capti conservatique parem gratiam in fide pariter tuenda
6 praestare voluerant. Horum corpora mirifica specie ampli-
tudineque caesa toto campo ac prostrata diverse iacebant.
41 His rebus gestis Caesar postero die ex omnibus praesidiis
cohortis deduxit atque omnis suas copias in campo instruxit. 20
Scipio suis male acceptis, occisis convulneratisque intra
2 suas continere se munitiones coepit. Caesar instructa acie
secundum infimas iugi radices propius munitiones leniter
accessit. lamque minus mille passus ab oppido Uzitta,
quod Scipio tenebat, aberant legiones lulianae, cum Scipio 25
veritus ne oppidum amitteret, unde aquari reliquisque rebus
sublevari eius exercitus consuerat, eductis omnibus copiis
quadruplici acie instructa ex instituto suo, prima equestri
turmatim derecta elephantisque turritis interpositis arma-
3 tisque, suppetias ire contendit — quod ubi Caesar animad- 3°
vertit, arbitratus Scipionem ad dimicandum paratum ad se
5 restantes 7)7'' : resistentes Z.' 16 pariter tuenda //q^«7aM« :
partienda DL'T V : perventa T^ : praebenda IVoelfflin 20 deduxit
DT' : eduxit L' 21 concisis Woelfflin 29 derecta U'T:
eiecta V : directa DL 30 wUrpiinc/ionem Dinteri secittus sum
DE BELLO AFRICO LIBER
certo animo venire [qui] in eo loco, quo paulo ante com-
memoravi, ante oppidum constitit — suamque aciem mediam
eo oppido texit , dextrum sinistrumque cornu, ubi elephanti
erant, in conspectu patenti adversariorum constituit.
5 Cum iam prope solis occasum Caesar exspectavisset 42
neque ex eo loco quo constiterat Scipionem progredi
propius se animadvertisset locoque se magis defendere, si
res coegisset, quam in campo comminus consistere audere,
non est visa ratio propius accedendi eo die ad oppidum,
10 quoniam ibi praesidium grande Numidarum esse cogno-
verat, hostisque mediam aciem suam oppido texisse et sibi
difficile factu esse intellexit simul et oppidum uno tempore
oppugnare et in acie in cornu dextro ac sinistro ex iniquiore
loco pugnare, praesertim cum milites a mane diei ieiuni
15 sub armis stetissent defatigati. Itaque reductis suis copiis 2
in castra postero die propius eorum aciem instituit exporrigere
munitiones.
Interim Considius, qui Acyllam tet viii cohortis sti- 43
pendiariast Numidis Gaetulisque obsidebat, ubi C. Messius
20 tquit cohortibus praeerat, diu multumque expertus ma-
gnisque operibus saepe admotis et his ab oppidanis incensis
cum proficeret nihil, subito nuntio de equestri proelio allato
commotus, frumento cuius in castris copiam habuerat in-
censo, vino, oleo ceterisque rebus quae ad victum parari
25 solent corruptis, Acyllam, quam obsidebat, deseruit atque
itinere per regnum lubae facto copias cum Scipione partitus
Hadrumetum se recepit.
Interea ex secundo commeatu, quem a Sicilia miserat 44
Alienus, navis una, in qua fuerat Q. Cominius et L. Ticida,
r qui L^U' : del. £^ : om. DT' 4 patenti A : patientifa) )3 : om. D
II it.^\%%e. &\. Nippcrdey : texissent .AT 13 expugnare /.'F 18
Acyllam D : Achyllam U : Achillam LFT post Acyllam laam.
notat Nipperdey 18 cohortibus stipendiariis edd. codd. recc. seciiti :
VIII cohortibus et Fidhlich 20 qui DU'T' : om. L : cum tribus
{i.e. c iii) Kuebler 27 recipit DFT
15*
INCERTI AVCTORIS
eques Romanus, ab residua classe cum erravisset delataque
esset vento ad Thapson, a Vergilio scaphis navicuHsque
2 actuariis excepta est et adducta. Item altera navis trieris
ex eadem classe errabunda ac tempestate delata ad Aegi-
murum a classe Vari et M. Octavi est capta, in qua milites 5
veterani cum uno centurione et non nulli tirones fuerunt ;
quos Varus asservatos sine contumelia deducendos curavit
3 ad Scipionem. Qui postquam ad eum pervenerunt et ante
suggestum eius constiterunt, ' Non vestra,' inquit, ' sponte
vos certo scio, sed illius scelerati vestri imperatoris impulsu 10
et imperio coactos civis et optimum quemque nefarie con-
4 sectari. Quos quoniam fortuna in nostram detulit potes-
tatem, si, id quod facere debetis, rem pubUcam cum optimo
quoque defendetis, certum est vobis vitam et pecuniam
donare. Quapropter quid sentiatis proloquimini.' 15
45 Hac habita oratione Scipio cum existimasset pro suo
beneficio sine dubio ab his gratias sibi actum iri, potesta-
2 tem eis dicendi fecit. Ex eis centurio legionis xiiii. ' Pro
tuo,' inquit, ' summo beneficio, Scipio, tibi gratias ago —
non enim imperatorem te appello— quod mihi vitam in- 20
columitatemque belli iure capto polUceris, et forsan isto
uterer beneficio, si non ei summum scelus adiungeretur.
3 Egone contra Caesarem imperatorem meum, apud quem
ordinem duxi, eiusque exercitum, pro cuius dignitate
victoriaque ampUus txxxvi annost depugnavi, adversus 25
4 armatusque consistam ? Neque ego istud facturus sum et
te magnopere ut de negotio desistas adhortor. Contra cuius
enim copias contendas, si minus antea expertus es, Ucet
5 nunc cognoscas. EUge ex tuis cohortem unam quam putas
3 post est et add. ad Scipionem L' : oni. cett. adducta DU'T' :
abducta X : deducta L 9 eius om. T 20 imperatorem te
DT' : te imperatorem Z,' 23 Ergone T 25 xxxvi X : xiii
Hoffmann annos U' : annis V : ann DL T tricies armis
Nipperdey : an xxx. (tricies) vi depugnavi ? adversus armatus-
que Z.* : adversus armatosque L' : adversum armatos UT" : adver-
sum armato D
DE BELLO AFRICO LIBER
esse firmissimam, et constitue contra nie ; ego autem ex
meis commilitonibus quos nunc in tua tenes potestate non
amplius x sumam. Tunc ex virtute nostra intelleges quid
ex tuis copiis sperare debeas.'
5 Postquam haec centurio praesenti animo adversus 46
opinionem eius est locutus, ira percitus Scipio atque
animi dolore incensus innuit centurionibus quid fieri vellet,
atque ante pedes centurionem interfecit reliquosque vete-
ranos a tironibus iubet secerni. ' Abducite istos,' inquit, 2
io'nefario scelere contaminatos et caede civium saginatos.'
Sic extra vallum deducti sunt et cruciabiliter interfecti.
Tirones autem iubet inter legiones dispertiri et Cominium 3
cum Ticida in conspectum suum prohibet adduci. Qua 4
ex re Caesar commotus eos quos in stationibus cum longis
15 navibus apud Thapsum custodiae causa in salo esse iusserat
ut suis onerariis longisque navibus praesidio essent, ob
neglegentiam ignominiae causa dimittendos ab exercitu
gravissimumque in eos edictum proponendum curavit.
Per id tempus fere Caesaris exercitui res accidit incre- 47
20 dibilis auditu. Namque vergiliarum signo confecto circiter
vigilia secunda noctis nimbus cum saxea grandine subito
est exortus ingens. Ad hoc autem incommodum accesserat 2
quod Caesar non more superiorum temporum in hibernis
exercitum continebat, sed in tertio quartoque die proce-
25 dendo propiusque hostem accedendo castra communibat
opereque faciendo milites se circumspiciendi non habebant
facultatem. Praeterea ita ex Sicilia exercitum transportabat 3
ut praeter ipsum militem et arma nec vas nec mancipium
neque ullam rem quae usui militi esse consuevit in navis
30 imponi pateretur. In Africa autem non modo sibi quic- 4
quam non adquisierant aut paraverant sed etiam propter
7 innuit V : annuit cett. 23 temporum Glattdorp : imperato-
rum X 25 communiebat L 26 circumspiciendi L- : circum-
spiciendo X 29 usu D 31 non oni. DT
INCERTI AVCTORIS
5 annonae caritatem ante parta consumpserant. Quibus rebus
attenuati oppido perquam pauci sub pellibus adquiescebant :
reliqui ex vestimentis tentoriolis factis atque harundinibus
6 scopisque contextis permanebant. Itaque subito imbre
grandineque consecuta gravatis pondere tentoriis aqua- 5
rumque vi subrutis disiectisque, nocte intempesta ignibus
exstinctis, rebus quae ad victum pertinent omnibus cor-
ruptis per castra passim vagabantur scutisque capita con-
tegebant. Eadem nocte v. legionis pilorum cacumina sua
sponte arserunt. 10
48 Rex interim luba de equestri proelio Scipionis certior
factus evocatusque ab eodem litteris praefecto Saburra cum
parte exercitus contra Sittium relicto, ut secum ipse aliquid
auctoritatis adderet exercitui Scipionis ac terrorem Caesaris,
cum tribus legionibus equitibusque frenatis dccc, Numidis 15
sine frenis peditibusque levis armaturae grandi numero,
elephantis xxx egressus e regno ad Scipionem est profectus.
2 Postquam ad eum pervenit, castris regiis seorsum positis
cum eis copiis quas commemoravi, haud ita longe ab
3 Scipione consedit. — Erat in castris Caesaris superiore tem- 20
pore magnus terror, et exspectatione copiarum regiarum
exercitus eius magis suspensiore animo ante adventum lubae
commovebatur ; postquam vero castra castris contuHt,
despectis eius copiis omnem timorem deponit. Ita quam
antea absens habuerat auctoritatem, eam omnem praesens 25
4 dimiserat. — Quo facto cuivis facile fuit intellectu Scipioni
5 additum animum fiduciamque regis adventu. Nam postero
4 scopisque cod. Scalig. : copiisqu? DT : copiis V : coriisque Z,'
5 gravatis Ondcndorp : gravata X tentoriis Oiidendorp: tene-
bris X aquarumque vi subrutis Oiidcndorp : aquaque faquam-
que T'^ vel subruta X 6 disicctisque Ondendorp : disiectaque X
7 pertinent X : partim X 9 v DL' : 11 T' 14 adderet exercitui
Oiidcndorp : haberet exercitus X ac terrorem Ondendorp : ac
terrore DU'T' : a terrore L 16 levis codd. Pcfav. ct Norvic. :
eius X 21 exspectatione cod. Scalig. : exspectatio X 26
intellectu edd. : intellectum A : inlectum DT' : illatumZ-' 27 poste-
ra V
UE BELLO AFRICO LIBER
die universas suas regisque copias cum elephantis lx pro-
ductas in aciem quam speciosissime potuit instruxit ac
paulo longius progressus ab suis munitionibus haud ita diu
commoratus se recipit in castra.
5 Caesar postquam animadvertit Scipioni auxilia fere quae 49
exspectasset omnia convenisse neque moram pugnandi
uUam fore, per iugum summum cum copiis progredi coepit
et bracchia protinus ducere et castella munire propiusque
Scipionem capiendo loca excelsa occupare contendit, ne
10 adversarii magnitudine copiarum confisi proximum coUem
occuparent atque ita longius sibi progrediendi eriperent
facultatem. Eiusdem collis occupandi [gratia] Labienus 2
consiUum ceperat et quo propiore loco fuerat eo celerius
occurrerat.
15 Erat convallis satis magna latitudine, altitudine praerupta, 50
crebris locis speluncae in modum subrutis, quae erat
transgredienda Caesari, ante quam ad eum coUem quem
capere volebat perveniretur ; ultraque eam convallem oHve-
tum vetus crebris arboribus condensum. Hic cum Labienus 2
20 animadvertisset Caesarem, si vellet eum locum occupare,
prius necesse esse convallem olivetumque transgredi, eorum
locorum peritus in insidiis cum parte equitatus levique
armatura consedit et praeterea post tmontem collesquet
[Caesari subito se ostenderet] equites in occulto collocaverat
25 ut, cum ipse ex improviso legionarios adortus esset, ex colle
se equitatus ostenderet, ut re duplici perturbatus Caesar
eiusque exercitus neque retro regrediendi neque ultra pro-
cedendi oblata facultate circumventus concideretur. Caesar 3
postquam equitatu ante praemisso inscius insidiarum cum
I productis V g ne add. Nipperdey 11 occuparent Nipperdey :
occupaverunt Jf eriperent Nipperdey : eripueruntX 12 gratia
dc/. Davics ;6 erat transgredienda edd. : erant transgrediendae
(transgrediendi D) X 21 esse add. Ciacconius 23 montem
collesque] collesque dcl. Woelfflin : collem Polaschek 24 ostenderet
DT' : ostenderat et L' Caesari s. s. ostenderet del. Aldus
26 ut ^ : et Manutius
INCERTI AVCTORIS
ad cum locum venisset, abusi sive obliti praeceptorum
Labieni sive veriti ne in fossa ab equitibus opprimerentur
rari ac singuli de rupe prodire et summa petere collis.
4 Quos Caesaris equites consecuti partim interfecerunt, partim
vivorum sunt potiti ; deinde protinus collem petere con- 5
tenderunt atque eum decusso Labieni praesidio celeriter
occupaverunt. Labienus cum parte equitum vix fuga sibi
peperit salutem.
51 Hac re per equites gesta Caesar legionibus opera distri-
buit atque in eo colle quo erat potitus castra munivit. 10
^ Deinde ab suis maximis castris per medium campum e
regione oppidi Uzittae, quod inter sua castra et Scipionis in
planitie positum erat tenebaturque a Scipione, duo bracchia
instituit ducere et ita dirigere ut ad angulum dextrum sini-
3 strumque eius oppidi convenirent. Id hac ratione opus 15
instruebat ut, cum propius oppidum copias admovisset op-
pugnareque coepisset, tecta latera suis munitionibus haberet,
ne ab equitatus multitudine circumventus ab oppugnatione
deterreretur, praeterea quo facilius colloquia fieri possent
et, si qui perfugere vellent, id quod antea saepe accidebat 20
magno cum eorum periculo, tum facile et sine periculo
4 fieret. Voluit etiam experiri, cum propius hostem acces-
5 sisset, haberetne in animo dimicare. Accedebat etiam ad
reliquas causas quod is locus depressus erat puteique ibi
non nulli fieri [complures] poterant : aquatione enim longa 25
6 et angusta utebatur. Dum haec opera quae ante dixi fie-
bant a legione, interim pars acie ante opus instructa sub
hoste stabat ; equites barbari levisque armaturae proeUis
minutis comminus dimicabant.
52 Caesar ab eo opere cum iam sub vesperum copias in 30
I abusi X : abditi Hoffmnnn : adversarii Frdhlich 14 ducere
Davics : duci X dirigere Lipsius : erigere X: derigere edd.
15 Id RheUican :L-T.Z):.L-i./3 25 complures oni. V : non-
nulli ont. A, cod. Pctav. 27 legione X : legionibus 5 28
ievis V armatura IVoelfflin
DE BELLO AFRICO LIBER
castra reduceret, magno incursu cum omni equitatu levique
armatura luba, Scipio, Labienus in legionarios impetum
fecerunt. Equites Caesariani vi universae subitaeque 2
hostium multitudinis pulsi parumper cesserunt. Quae res ?,
5 aliter adversariis cecidit : namque Caesar ex medio itinere
copiis reductis equitibus suis auxilium tulit ; equites autem
adventu legionum animo addito conversis equis in Numidas
cupide insequentis dispersosque impetum fecerunt atque eos
convulneratos usque in castra regia reppulerunt multosque
10 ex eis interfecerunt. Quod nisi in noctem proelium esset 4
coniectum pulvisque vento elatus omnium prospectui offe-
cisset, luba cum Labieno capti in potestatem Caesaris
venissent, equitatusque cum levi armatura funditus ad inter-
necionem deletus esset. Interim incredibiliter ex legione iiii. 5
15 et VI. Scipionis milites diffugere partim in castra Caesaris,
partim in quas quisque poterat regiones pervenire ; itemque
equites Curioniani diffisi Scipioni eiusque copiis complures
se eodem conferebant.
Dum haec circum Uzittam ab utrisque ducibus admini- 53
20 strantur, legiones duae, x. et viiii., ex Sicilia navibus onera-
riis profectae, cum iam non longe a portu Ruspinae abessent,
conspicati navis Caesarianas quae in statione apud Thapsum
stabant, veriti ne in adversariorum ut insidiandi gratia ibi
commorantium classem inciderent imprudentes, vela in altum
25 dederunt ac diu multumque iactati tandem multis post
diebus siti inopiaque confecti ad Caesarem perveniunt.
Quibus legionibus expositis memor in Italia pristinae 54
licentiae militaris ac rapinarum certorum hominum parvulam
modo causulam nactus Caesar, quod C. Avienus, tribunus
30 militum x. legionis, navem ex commeatu familia sua atque
I levique L' : levisque DT^ : levis V 2 armaturae V 11
elatus Cornelisseyi : flatus X 14 legione T' : ]eg. cctf. 17
Curioiiiani Lipsius : Curiani X 22 conspicatae LV 27 memor
A : meror X 29 Caesar quod C. Avienus Stepliaints : quod caesar
avienus X 30 ante commeatu add. ex Forchhammer
INCERTI AVCTORIS
iumentis occupavisset neque militem unum ab Sicilia sustu-
lisset, postero die de suggestu convocatis omnium legionum
2 tribums centurionibusque, ' Maxime vellem,' inquit, 'homines
suae petulantiae nimiaeque libertatis aliquando finem fecis-
sent meaeque lenitatis, modestiae patientiaeque rationem 5
3 habuissent. Sed quoniam ipsi sibi neque modum neque
terminum constituunt, quo ceteri dissimiliter se gerant ego-
4 met ipse documentum more miUtari constituam. C. Aviene,
quod in Italia milites populi Romani contra rem publicam
instigasti rapinasque per municipia fecisti quodque mihi 10
reique publicae inutilis fuisti et pro miUtibus tuam familiam
iumentaque in navis imposuisti tuaque opera militibus tem-
pore necessario res publica caret, ob eas res ignominiae
causa ab exercitu meo te removeo hodieque ex Africa abesse
et quantum pote proficisci iubeo. Itemque te, A. Fontei, 15
quod tribunus militum seditiosus malusque civis fuisti, te ab
5 exercitu dimitto. T. Saliene, M. Tiro, C. Clusinas, cum
ordines in meo exercitu beneficio non virtute consecuti ita
vos gesseritis ut neque bello fortes neque pace boni aut
utiles fueritis et magis in seditione concitandisque militibus 20
adversum vestrum imperatorem quam pudoris modestiaeque
fueritis studiosiores, indignos vos esse arbitror qui in meo
exercitu ordines ducatis, missosque facio et quantum pote
6 abesse ex Africa iubeo.' Itaque tradit eos centurionibus et
singulis non amplius singulos additos servos in navem 25
imponendos separatim curavit.
55 Gaetuli interim perfugae, quos cum litteris mandatisque
a Caesare missos supra docuimus, ad suos civis perveniunt.
Quorum auctoritate facile adducti Caesarisque nomine per-
suasi a rege luba desciscunt celeriterque cuncti arma capiunt 30
2 contraque regem facere non dubitant. Quibus rebus cognitis
6 ipsi L : usi T : illis usi V: illis zbnsi Hoffmmm 15 pote
Oiidcndorp : peto DV : potest L' 21 adversum veslrum impera-
torem Ciacconiiis : adversariorum vestrorum imperatoris X 22 in
V : om. cett. 23 pote D : peto T' : potest L'
DE BELLO AFRICO LIBER
luba, distentus triplici bello necessitateque coactus, de suis
copiis quas contra Caesarem adduxerat sex cohortis in finis
regni sui mittit quae essent praesidio contra Gaetulos.
Caesar bracchiis perfectis promotisque usque eo quo telum 56
5 ex oppido adigi non posset castra munit, ballistis scorpioni-
busque crebris ante frontem castrorum contra oppidum
coUocatis defensores muri deterrere non intermittit eoque
quinque legiones ex superioribus castris deducit. Qua facul- 2
tate oblata inlustriores notissimique conspectum amicorum
10 propinquorumque efiflagitabant atque inter se colloquebantur.
Quae res quid utilitatis haberet Caesarem non. fallebat : 3
namque Gaetuli ex equitatu regio nobiliores equitumque
praefecti, quorum patres cum Mario ante meruerant eiusque
beneficio agris finibusque donati post Sullae victoriam sub
15 HiempsaHs regis erant dati potestatem, occasione capta nocte
• iam luminibus accensis cum equis calonibusque suis circiter
mille perfugiunt in Caesaris castra quae erant in campo
proxime [locum] Uzittae locata.
Quod postquam Scipio quique cum eo erant cognoverunt, 57
20 cum commoti ex tali incommodo essent, fere per id tempus
M. x-^quinum cum C. Saserna colloquentem viderunt. Scipio 2
mittit ad Aquinum, nihil attinere eum cum adversariis col-
loqui. Cum tnihilo minus eius sermonem nuntius ad se
referrett sed restaret ut reliqua quae vellet perageret, viator
25 praeterea ab luba ad eum est missus qui diceret audiente
Saserna : 'Vetat te rex coUoqui.' Quo nuntio perterritus 3
discessit et dicto audiens fuit regi. Usu venisse hoc civi
Romano et ei qui ab populo Romano honores accepisset,
incolumi patria fortunisque omnibus lubae barbaro potius
30 oboedientem fuisse quam aut Scipionis obtemperasse nuntio
5 adigi Hoffinann : abici X 6 contra T : contraque ccft. 15
potestatem LFJ^ : potestate Z)f/r 18 locum f/f/. edci. Uzittam
Lipsitis 19 Quod U^V- : quos cett. 23 nihilo m\nus post
sed pon. Kucb/cr ad se del. Kuebler: ad Scipionem Davies 24
restare ;8 se restare Hoffmann quae Oiidendorp : quae si X
INCERTI AVCTORIS
aut caesis eiusdem partis civibus incoluniem reverti malle !
4 Atque etiani [et] superbius lubae factum non in M. Aquinum,
hominem novum parvumque senatorem, sed in Scipionem,
hominem illa familia, dignitate, honoribus praestantem.
5 Namque cum Scipio sagulo purpureo ante regis adventum 5
uti solitus esset, dicitur luba cum eo egisse non oportere
6 illum eodem iiti vestitu atque ipse uteretur. Itaque factum
est ut Scipio ad album sese vestitum transferret et lubae
homini superbissimo inertissimoque obtemperaret.
58 Postero die universas omnium copias de castris omnibus 10
educunt et supercilium quoddam excelsum nacti non longe
a Caesaris castris aciem constituunt atque ibi consistunt.
2 Caesar item producit copias celeriterque eis instructis ante
suas munitiones, quae erant in campo, constituit, sine dubio
existimans ultro adversarios, cum tam magnis copiis auxiliis 15
que regis essent praediti promptiusque prosiluissent ante,
3 secum concursuros propiusque se accessuros. Equo cir-
cumvectus legionesque cohortatus signo dato accessum
4 hostium aucupabatur. Ipse enim a suis munitionibus lon-
gius non sine ratione non procedebat, quod in oppido 20
Uzittae, quod Scipio tenebat, hostium erant cohortes
armatae ; eidem autem oppido ad dextrum latus eius cornu
erat oppositum, verebaturque ne, si praetergressus esset, ex
oppido eruptione facta ab latere eum adorti conciderent.
5 Praeterea haec quoque eum causa tardavit, quod erat locus 25
quidam perimpeditus ante aciem Scipionis, quem suis im-
pedimento ad ultro occurrendum fore existimabat.
59 Non arbitror esse praetermittendum, quem ad modum
exercitus utriusque fuerint in aciem instructi. Scipio hoc
2 modo aciem derexit. Collocabat in fronte suas et lubae 30
I caesis edd. : Caesaris X 2 et post etiam dc/. cdd. 7 uti
add. edd. 9 ineptissimoque Cornelisseit 10 Postera T 11
educunt U' : deducunt ceit. 16 ante secum DU'T' : ante se L
20 non add. Aldtts 30 dercxit D : direxit /3 collocarat
Novak
DE BELLO AFRICO LIBER
legiones, post eas autem Numidas in subsidiaria acie ita
extenuatos et in longitudinem derectos ut procul simplex
esse acies media ab legionariis militibus videretur [in corni-
bus autem duplex esse existimabatur]. Elephantos dextro 3
5 sinistroque cornu coUocaverat aequalibus inter eos intervallis
interiectis, post autem elephantos armaturas levis Numidas-
que auxiharis substituerat. Equitatum frenatum universum 4
in suo dextro cornu disposuerat : sinistrum enim cornu
oppido Uzitta claudebatur neque erat spatium equitatus
10 explicandi. Praeterea Numidas levisque armaturae in- 5
finitam multitudinem ad dextram partem suae aciei op-
posuerat fere interiecto non minus mille passuum spatio
et ad collis radices magis appulerat longiusque ab adver-
sariorum suisque copiis promovebat, id hoc consiho ut,
15 cum acies duae inter se concurrissent, initio certaminis
paulo longius eius equitatus circumvectus ex improviso
clauderet multitudine sua exercitum Caesaris atque pertur-
batum iacuHs configeret. Haec fuit ratio Scipionis eo die
proeliandi.
20 Caesaris autem acies hoc modo fuit collocata, ut ab 60
sinistro eius cornu ordiar et ad dextrum perveniam. Habuit
legionem x. viiii. in sinistro cornu, xxv., xxviiii., xiii., xiv.,
XXVIII., xxvi. in media acie. tFere ipsum dextrum cornu 2
secundam autem aciem fere in earum legionum partet
25 cohortium coUocaverat, praeterea ex tironum adiecerat
paucas. Tertiam autem aciem in sinistrum suum cornu 3
contulerat et usque ad aciei suae mediam legionem porre-
xerat et ita collocaverat uti sinistrum suum cornu esset triplex.
I post eas Ntpperdey : postea X 2 derectos U' : directos ceit.
3 in . . . existimabatur del. Nippcrdcy 6 armaturas (armatura U')
leves X 22 X. viiii. Nipperdey : viiii viii DT' : viiii et viii L'
xxviiii] XXIX Z- : xxvin DU'T' 23 xxvui DLU^T : xxviin U'F
Fere T : om. cett. In suo autem dextro cornu ex secunda acie
veteranarum legionum partem Nippcrdey 24 secundum aciem D
fere in earum X : veteranarum Oudendorp partem A. 26
sinistrum suum edd. : sinistri sui X Qovnws DT' 28 esset A : oni. X
INCERTI AVCTORIS
4 Id eo consilio fecerat quod suum dextrum latus munitio-
nibus adiuvabatur, sinistrum autem equitatus hostium mul-
titudini uti resistere posset laborabat, eodemque suum
omnem equitatum contulerat et, quod ei parum confidebat,
praesidio his equitibus legionem v. praemiserat levemque 5
5 armaturam inter equites interposuerat. Sagittarios varie
passimque locis certis maximeque in cornibus collocaverat.
61 Sic utrorumque exercitus instructi non plus passuum ccc
interiecto spatio, quod forsitan ante id tempus acciderit
numquam quin dimicaretur, a mane usque ad horam x. diei 10
2 perstiterunt. lamque Caesar dum exercitum intra muni-
tiones suas reducere coepisset, subito universus equitatus
ulterior Numidarum Gaetulorumque sine frenis ad dextram
partem se movere propiusque Caesaris castra quae erant in
coUe se conferre coepit, frenatus autem Labieni eques in 15
3 loco permanere legionesque distinere : cum subito pars
equitatus Caesaris cum levi armatura contra Gaetulos iniussu
ac temere longius progressi paludemque transgressi multi-
tudinem hostium pauci sustinere non potuerunt levique
armatura deserta tact convulneratique uno equite amisso, 20
multis equis sauciis, levis armaturae xxvii occisis ad suos
4 refugerunt. Quo secundo equestri proelio facto Scipio laetus
5 in castra nocte copias reduxit. Quod proprium gaudium
bellantibus fortuna tribuere non decrevit : namque postero
die Caesar cum partem equitatus sui frumentandi gratia 25
Leptim misisset, in itinere praedatores equites Numidas
Gaetulosque ex improviso adorti circiter c partim occide-
6 runt, partim vivorum potiti sunt. Caesar interim cotidie
legiones in campum deducere atque opus facere vallumque
et fossam per medium campum ducere adversariorumque 30
3 resisti 10 die T' 13 ad dextram (dexteram L T) partem
X : ab dextra parte Nippcrdey 16 destinere 7^: destinare V :
detinere Hoffiiiann 20 deserta 7^' : deserti cett. ac X :
pulsi Nipperdey 24 bellantibus post fortuna Z,' : secludeiidutft
videtur 25 partem 5 : parte X 26 misisset Claike : misit X
DE BELLO AFRICO LIBER
excursionibus ita officere non intermittit. Scipio item ;
munitiones contra facere et, ne iugo a Caesare excluderetur,
approperare. Ita duces utrique et in operibus occupati 8
esse et nihilo minus equestribus proeliis inter se cotidie
5 dimicabant.
Interim Varus classem, quam antea Uticae hiemis gratia 62
subduxerat, cognito legionis tvii et viiit ex Sicilia adventu
celeriter deducit ibique Gaetulis remigibus epibatisque com-
plet insidiandique gratia ab Utica progressus Hadrumetum
10 cum Lv navibus pervenit. Cuius adventus inscius Caesar 2
L. Cispium cum classe xxvii navium ad Thapsum versus in
stationem praesidi gratia commeatus sui mittit itemque
Q. Aquilam cum xiii navibus longis Hadrumetum eadem
de causa praemittit. Cispius quo erat missus celeriter per- 3
i5venit; Aquila tempestate iactatus promunturium superare
non potuit atque angulum quendam tutum a tempestate
nactus cum classe se longius a prospectu removit. Reliqua 4
classis in salo ad Leptim egressis remigibus passimque in
litore vagantibus, partim in oppidum victus sui mercandi
20 gratia progressis, vacua a defensoribus stabat. Quibus 5
rebus Varus ex perfuga cognitis occasionem nactus vigilia
secunda Hadrumeto ex cothone egressus cum primo mane
Leptim universa classe vectus navis onerarias, quae longius
a portu in salo stabant, incendit et penteres duas vacuas a
25 defensoribus nullo repugnante cepit.
Caesar interim celeriter per nuntios in castris, cum opera 63
circumiret, certior factus, quae aberant a portu milia pas-
suum VI, equo admisso omissis omnibus rebus celeriter per-
venit Leptim ibique hortatur omnes ut se naves conseque-
I ita Oudendorp : iter X : dcl. Vascosamts 3 ut post ita add. D
4 esse Nippcrdey : essent DUT' : erant LF 5 dimicarent A^5 :
dimicare IVoelfflin 7 vii et viii DL' : vii et viiii T' : x. et viiii.
Woelfflin : a / ii xin. et xiiii. 11 xxiiii V 15 atAquilaZ-' 17
se oni. T' 19 partim AA : parum X oppidum A :
oppido X 22 cum post Leptim transponit L 24 penteres D :
penteremes /3
INCERTI AVCTORIS
rentur ; [postea] ipse parvulum navigiolum conscendit, in
cursu Aquilam multitudine navium perterritum atque trepi-
2 dantem nactus hostium classem sequi coepit. Interim Varus
celeritate Caesaris audaciaque commotus cum universa
classe conversis navibus Hadrumetum versus fugere con- 5
3 tendit. Quem Caesar in milibus passuum iiii consecutus
reciperata quinqueremi cum suis omnibus epibatis atque
etiam hostium custodibus cxxx in ea nave captis triremem
hostium proximam, quae in repugnando erat commorata,
4 onustam remigum epibatarumque cepit. Reliquae naves 10
hostium promunturium superarunt atque Hadrumetum in
5 cothonem se universae contulerunt. Caesar eodem vento
promunturium superare non potuit atque in salo in ancoris
ea nocte commoratus prima luce Hadrumetum accedit ibi-
que navibus onerariis quae erant extra cothonem incensis 15
omnibusque reliquis ab eis aut subductis aut in cothonem
compulsis paulisper commoratus, si forte vellent classe dimi-
care, rursus se recepit in castra.
64 In ea nave captus est P. Vestrius, eques Romanus, et
P. Ligarius, Afranianus, quem Caesar in Hispania cum reli- 20
quis dimiserat, et postea se ad Pompeium contulerat, inde
ex proelio effugerat in Africamque ad Varum venerat ;
2 quem ob periuri perfidiam Caesar iussit necari. P. Vestrio
autem, quod eius frater Romae pecuniam imperatam nume-
raverat et quod ipse suam causam probaverat Caesari, se 25
a Nasidi classe captum, cum ad necem duceretur, beneficio
Vari esse servatum, postea sibi facultatem nullam datam
transeundi, ignovit.
65 Est in Africa consuetudo incolarum ut in agris et in
omnibus fere villis sub terra specus frumenti condendi 30
gratia clam habeant atque id propter bella maxime hostium-
I postea secL Nipperdey : p. a Z> : p". a Z.7' 7 ciim suis omni-
bus epibatis del. Gemoll ■ 14 ea Z? : eadem fi 23 ob periuri
perfidiam D\ : opperiurtum perfidiam T : ob periurium perfidiam-
que L' Vestrio L : Vestrium cett.
DE BELLO AFRICO LIBER
que subitum adventum praeparent. Qua de re Caesar per 2
indicem certior factus tertia vigilia legiones duas cum
equitatu mittit a castris suis milia passuum x atque inde
magno numero frumenti onustos recipit in castra. Quibus 3
5 rebus cognitis Labienus progressus a suis castris milia pas-
suum VII per iugum et collem, per quem Caesar pridie iter
fecerat, ibi castra duarum legionum facit atque ipse coti-
die existimans Caesarem eadem saepe frumentandi gratia
commeaturum cum magno equitatu levique armatura insidia-
10 turus locis idoneis considit.
Caesar interim de insidiis Labieni ex perfugis certior 66
factus paucos dies ibi commoratus, dum hostes cotidiano
instituto saepe idem faciendo in neglegentiam adducerentur,
subito mane imperat porta decumana legiones se +viiit
15 veteranas cum parte equitatus sequi atque equitibus prae-
missis neque opinantis insidiatores subito in convallibus
latentis ex levi armatura concidit circiter d, reliquos in
fugam turpissimam coniecit. Interim Labienus cum universo 2
equitatu fugientibus suis suppetias occurrit. Cuius vim 3
20 multitudinis cum equites pauci Caesariani iam sustinere non
possent, Caesar instructas legiones hostium copiis ostendit.
Quo facto perterrito Labieno ac retardato suos equites re- 4
cepit incolumis. Postero die luba Numidas eos qui loco
amisso fuga se receperant in castra in cruce omnis suffixit.
25 Caesar interim, quoniam inopia frumenti premebatur, 67
copias omnis in castra conducit atque praesidio Lepti,
Ruspinae, Acyllae reUcto, Cispio Aquilaeque classe tradita
ut alter Hadrumetum, alter Thapsum mari obsiderent, ipse
castris incensis quarta noctis vigilia acie instructa impedi-
30 mentis in sinistra parte coUocatis ex eo loco profiiciscitur
et pervenit ad oppidum Aggar, quod a Gaetulis saepe antea
oppugnatum summaque vi per ipsos oppidanos erat defen-
14 vui w/ octo X : III Nipperdey 16 post subito addendum putat
adortus Diibiier 17 ex add. Nipperdey
CAES. AFR. 16
INCERTI AVCTORIS
2 sum. Ibi in campo castris unis positis ipsc frumentatum
circum villas cum parte exercitus profectus magno invento
hordei, olei, vini, fici numero, pauco tritici, atque recreato
3 exercitu redit in castra. Scipio interim cognito Caesaris
discessu cum universis copiis per iugum Caesarem subsequi 5
coepit atque ab eius castris milia passuum vi longe trinis
castris dispertitis copiis consedit.
68 Oppidum erat Zeta, quod aberat a Scipione milia pas-
suum X, ad eius regionem et partem castrorum coUocatum,
a Caesare autem diversum ac remotum, quod erat ab eo 10
longe milia passuum xiiii. Huc Scipio legiones duas fru-
2 mentandi gratia misit. Quod postquam Caesar ex perfuga
cognovit, castris ex campo in coUem ac tutiora loca coUatis
atque ibi praesidio relicto ipse quarta vigilia egressus praeter
hostium castra proficiscitur cum copiis et oppidum potitur. 15
3 Legiones Scipionis comperit longius in agris frumentari et,
cum eo contendere conaretur, animadvertit copias hostium
his legionibus occurrere suppetias. Quae res eius impetum
4 retardavit. Itaque capto C. Minucio Regino, equite Ro-
mano, Scipionis familiarissimo, qui ei oppido praeerat, et 20
P. Atrio, equite Romano de conventu Uticensi, et camelis
XXII regis abductis, praesidio ibi cum Oppio legato relicto
ipse se recipere coepit ad castra.
69 Cum iam non longe a ci^stris Scipionis abesset, quae eum
necesse erat praetergredi, Labienus Afraniusque cum omni 25
equitatu levique armatura ex insidiis adorti agmini eius
2 extremo se offerunt atque ex coUibus primis exsistunt. Quod
postquam Caesar animum advertit, equitibus suis hostium
vi oppositis sarcinas legionarios in acervum iubet compor-
3 tare atque celeriter signa hostibus inferre. Quod postquam 3°
ri XIV \ ; xvnii T: yivui DL'V 13 collatis Ltpsius : collocatis X
15 oppidum DT : oppido L'V 17 eous F: an eo usque? 19
Minucio Nippcrdcy : inocio V : inocio T : biocio U' : biotio DL 22
abductis Jnrin : adductis /3 : adductus D 24 eurn cdd. : cum DL' :
tum T' 27 proximis Schneider 29 vi DV : iii cett.
DE BELLO AFRICO LIBER
coeptum est fieri, primo impetu legionum equitatus et levis
armatura hostium nuUo negotio loco pulsa et deiecta est de
colle. Cum iam Caesar existimasset hostis pulsos deterri- 4
tosque finem lacessendi facturos et iter coeptum pergere
5 coepisset, iterum celeriter ex proximis coUibus erumpunt
atque eadem ratione qua ante dixi in Caesaris legionarios
impetum faciunt Numidae levisque armatura mirabili velo-
citate praediti, qui inter equites pugnabant et una pariterque
cum equitibus accurrere et refugere consueverant. Cum 5
10 hoc saepius facerent et proficiscentis luHanos insequerentur,
refugerent instantis, propius non accederent et singulari
genere pugnae uterentur equosque iacuHs convulnerare satis
esse existimarent, Caesar intellexit nihil aliud eos conari
nisi ut se cogerent castra eo loco ponere ubi omnino aquae
15 nihil esset, ut exercitus ieiunus, qui a quarta vigiUa usque ad
horam x. diei nihil gustasset, ac iumenta siti perirent.
Cum iam ad soHs occasum esset, et non totos c passus in 70
horis iiii esset progressus, equitatu suo propter equorum in-
teritum extremo agmine remoto legiones in vicem ad extre-
20 mum agmen evocabat. Ita vim hostium placide leniterque 2
procedens per legionarium miHtem commodius sustinebat.
Interim equitum Numidarum copiae dextra sinistraque per 3
coHis praecurrere coronaeque in modum cingere multitu-
dine sua Caesaris copias, par; agmen extremum insequi.
25 Caesaris interim non ampHus iii aut iiii miHtes veterani si 4
se convertissent et pila viribus contorta in Numidas infestos
coniecissent, ampHus duum miHum numero ad unum terga
vertebant ac rursus ad aciem passim conversis equis se
colHgebant atque in spatio consequebantur et iacula in
30 legionarios coiciebant. Ita Caesar modo procedendo modo 5
resistendo tardius itinere confecto noctis hora prima omnis
2 armaturae B 11 instantes cod. Scalig. : stantes X 12
equos Hoffmann : eos ^ 18 horis i\nDL'V: horam iiii T: iiii
sccl. cdd.
16*
INCERTI AVCTORIS
suos ad unum in castra incolumis sauciis x factis rcduxit.
6 Labienus circiter ccc amissis, multis vulneratis ac defessis
7 instando omnibus ad suos se recepit. Scipio interim
legiones productas cum elepliantis, quos ante castra in acie
terroris gratia in conspectu Cacsaris coUocaverat, reducit in 5
castra.
71 Caesar contra eiusmodi hostium genera copias suas non
ut imperator exercitum veteranum victoremque maximis
rebus gestis, sed ut lanista tirones gladiatores condocefacere ;
quot pedes se reciperent ab hoste et quem ad modum 10
obversi adversariis et in quantulo spatio resisterent, modo
procurrerent modo recederent comminarenturque impetum,
ac prope quo loco et quem ad modum tela mitterent, prae-
2 cipere. Mirifice enim hostium levis armatura anxium exer-
citum nostrum atque solHcitum habebat, quia et equites 15
deterrebat proeUum inire propter equorum interitum, quod
eos iacuUs interficiebat, et legionarium miUtem defatigabat
propter velocitatem : gravis enim armaturae miles simul
atque ab eis insectatus constiterat in eosque impetum fecerat,
iUi veloci cursu periculum facile vitabant. 20
72 Quibus ex rebus Caesar vehementer commovebatur quod,
quotienscumque proeUum erat commissum, equitatu suo
sine legionario miUte hostium equitatui levique armaturae
2 eorum nuUo modo par esse poterat. SoUicitabatur autem
his rebus, quod nondum legiones hostium cognoverat, et 25
quonam modo sustinere se posset ab eorum equitatu levique
armatura, quae erat mirifica, si legiones quoque accessissent.
3 Accedebat etiam haec causa, quod elephantorum magnitudo
4 muUitudoque animos militum detinebat in terrore. Cui
I castra Vascosanits : castris ^ 2 ac Z,' : -c- DT : dcl. Forch-
hami-nei- 10 qnot L, Woelfflin : (\v\oA DUT 11 adversariis
edd. : adversarios X 12 communicarenturque D 18 arma-
tura T 21 quod quotienscumque proelium Wocifflin : quodcum-
que proelium quotiens X 26 se 0111. DV non posset V
27 armaturae D erant DU'T
DE BELLO AFRICO LIBER
uni rei tamen invenerat remedium : namque elephantos ex
Italia transportari iusserat, quo et miles noster speciemque
et virtutem bestiae cognosceret et cui parti corporis eius
telum facile adigi posset, ornatusque ac loricatus cum esset
5 elephas, quae pars corporis eius sine tegmine nuda relin-
queretur, ut eo tela coicerentur ; praeterea ut iumenta
bestiarum odorem, stridorem, speciem consuetudine capta
non reformidarent. Quibus ex rebus largiter erat con- 5
secutus : nam et milites bestias manibus pertrectabant
10 earumque tarditatem cognoscebant, equitesque in eos pila
praepilata coiciebant, atque in consuetudinem equos patientia
bestiarum adduxerat.
Ob has causas quas supra commemoravi sollicitabatur 73
Caesar tardiorque et consideratior erat factus et ex pristina
15 bellandi consuetudine celeritateque excesserat. Neque 2
mirum : copias enim habebat in Gallia bellare consuetas
locis campestribus et contra Gallos, homines apertos mini-
meque insidiosos, qui per virtutem, non per dolum dimicare
consuerunt ; tum autem erat ei laborandum ut consue-
20 faceret miUtes hostium dolos, insidias, artificia cognoscere
et quid sequi, quid vitare conveniret. Itaque, quo haec ?>
celerius conciperent, dabat operam ut legiones non in uno
loco contineret sed per causam frumentandi huc atque illuc
rapsaret, ideo quod hostium copias ab se suoque vestigio
25 non discessuras existimabat. Atque post diem tertium 4
productas accuratius suas copias sicut instruxerat, propter
hostium castra praetergressus aequo loco invitat ad dimi-
candum. Postquam eos abhorrere videt, reducit sub ve-
sperum legiones in castra.
30 Legati interim ex oppido Vaga, quod finitimum fuit 74
Zetae, cuius Caesarem potitum esse demonstravimus,
1 ex Italia Ciacconiiis : in Italiam X 2 quo edci. : quod T : quos
cett. 4 oneratusque /3 7 capta cocL Nonnr. : captarum D :
capturum 8 non] ne Novak 24 rapsaret L : rapsare
DU'T: repsare V
INCERTI AVCTORIS
veniunt ; petunt, obsecrant, ut sibi praesidium mittat : se
2 res compluris quae utiles bello sint sumministraturos. Per
id tempus tdeorum voluntate studioque erga Caesarem
transfuga suos civis facit certiorest lubam regem celeriter
cum copiis suis, antequam Caesaris praesidium eo perveni- 5
ret, ad oppidum accucurrisse atque advenientem multitudine
circumdata eo potitum omnibusque eius oppidi incolis ad
unum interfectis dedisse oppidum diripiendum delendumque
militibus.
75 Caesar interim lustrato exercitu a. d. xii. Kal. April. lo
postero die productis universis copiis progressus ab suis
castris milia passuum v, a Scipionis circiter duum milium
2 interiecto spatio, in acie constitit. Postquam satis diuque
adversarios ab se ad dimicandum invitatos supersedere
pugnae animadvertit, reducit copias posteroque die castra 15
movet atque iter ad oppidum Sarsuram, ubi Scipio Numi-
darum habuerat praesidium frumentumque comportaverat,
3 ire contendit. Quod ubi Labienus animadvertit, cum equi-
tatu levique armatura agmen eius extremum carpere coepit
atque ita lixarum mercatorumque qui plaustris merces por- 20
tabant interceptis sarcinis addito animo propius audaciusque
accedit ad legiones, quod existimabat milites sub onere ac
4 sub sarcinis defatigatos pugnare non posse. Quae res
Caesarem non fefellerat : namque expeditos ex singulis
legionibus trecenos milites esse iusserat. Itaque eos m 25
equitatum Labieni immissos turmis suorum suppetias
5 mittit. Tum Labienus conversis equis signorum conspectu
6 perterritus turpissime fugere contendit. Multis eius occisis,
compluribus vulneratis milites legionarii ad sua se recipiunt
2 sumministraturos Kraner: administraturos X 3 idem f/(?)
deorum j3 : de eorum D 4 transfugas DT 2-4 scribendum ita
per id tempus nuntiabatur de eorum voluntate studioque erga Caesa-
rem per transfugas factum certiorem censet Vielhabcr 11 pro-
gressus codd. Norvic, et Voss. : processus X 13 que del. Woelfflin
25 trecenos Kuebler : tricenos X
DE BELLO AFRICO LIBER
signa atque iter inceptum ire coeperunt. Labienus per
iugum summum coUis dextrorsus procul subsequi non
destitit.
Postquam Caesar ad oppidum Sarsuram venit, inspe- 76
5 ctantibus adversariis interfecto praesidio Scipionis, cum suis
auxilium ferre non auderent, fortiter repugnante P. Cornelio,
evocato Scipionis, qui ibi praeerat, atque a multitudine
circumvento interfectoque oppido potitur atque ibi frumento
exercitui dato postero die ad oppidum Thysdram pervenit ;
10 in quo Considius per id tempus fuerat cum grandi prae-
sidio cohorteque sua gladiatorum. Caesar oppidi natura 2
perspecta aquae inopia ab oppugnatione eius deterritus
protinus profectus circiter milia passuum iiii ad aquam
facit castra atque inde quarta vigiHa egressus redit rursus
15 ad ea castra quae ad Aggar habuerat. Idem facit Scipio
atque in antiqua castra copias reducit.
Thabenenses interim, qui sub dicione et potestate lubae 77
esse consuessent in extrema eius regni regione maritima
locati, interfecto regio praesidio legatos ad Caesarem
20 mittunt, rem [male] gestam docent, petunt orantque ut
suis fortunis populus Romanus, quod bene meriti essent,
auxihum ferret. Caesar eorum consiUo probato Marcium 2
Crispum tribunum cum cohorte et sagittariis tormentisque
compluribus praesidio Thabenam mittit. Eodem tempore 3
25 ex legionibus omnibus miUtes qui aut morbo impediti aut
commeatu dato cum signis non potuerant ante transire
in Africam ad miUa iiii, equites cccc, funditores sagitta-
riique miUe uno commeatu Caesari occurrerunt. Itaque 4
cum his copiis et omnibus legionibus eductis, sicut erat
3 ad om. j3 12 aquae Lipshis: atque X 14 vigilia Z) : om.
T in rasura : die L'V 15 post castra add. die T. iiii die D 20
male del. Woelffliu : a se Vascosanus 21 p. r. quod L' : p. r. DT' :
populus Romanus quo de Kiessling 23 tribunum cum cohorte Z,' :
tribus cum cohortibus D : cum cohortibus tribus T: cum tribus cohor-
tibus V 27 in om P 28 mille] 00 Z-' : eo D : quo T: cfi V
INCERTI AVCTORIS
instructus, viii' milibus passuum ab suis castris, ab
Scipionis vero ii milibus passuum longe constitit in
campo.
78 Erat oppidum infra castra Scipionis nomine Tegea, ubi
praesidium equestre circiter 11 milium numero habere con- 5
2 suerat. Eo equitatu dextra sinistra derecto ab oppidi
lateribus ipse legiones ex castris eductas atque in iugo
inferiore instructas non longius fere mille passus ab suis
p, munitionibus progressus in acie constituit. Postquam diutius
in uno loco Scipio commorabatur et tempus diei in otio 10
consumebatur, Caesar equitum turmas suorum iubet in
hostium equitatum qui ad oppidum in statione erant facere
impressionem levemque armaturam, sagittarios funditoresque
4 eodem summittit. Quod ubi coeptum est fieri et equis
concitatis luUani impetum fecissent, Pacideius suos equites 15
exporrigere coepit in longitudinem, ut haberent facultatem
turmas luHanas circumfundi et nihilo minus fortissime
5 acerrimeque pugnare. Quod ubi Caesar animadvertit, ccc,
quos ex legionibus habere expeditos consuerat, ex legione
quae proxima ei proeho in acie constiterat iubet equitatui 20
succurrere. Labienus interim suis equitibus auxiUa equestria
summittere sauciisque ac defatigatis integros recentioribus-
7 que viribus equites sumministrare. Postquam equites luhani
cccc vim hostium ad iiii miha numero sustinere non pote-
rant et ab levi armatura Numidarum vuhierabantur minu- 25
tatimque cedebant, Caesar aheram alam mittit qui satagen-
8 tibus celeriter occurrerent. Quo facto sui sublati universi
in hostis impressione facta in fugam adversarios dederunt ;
muhis occisis, compluribus vuhieratis insecuti per 11 1 miha
I III (iel. Nipperdey 2 11 milibus] cxd co vel co co DLFT' : ^Tx U
S XX U 6 derecto U'T' : directo DLT-V 9 constituit
Oudendorp \ consistit X 17 circumfundere F": circumfundendi
Ursinus 20 proxima /)0s/ quae /)os. Morits: anie legione legitur
in libris 26 cedebantur V 27 succurrerent Nipperdey sui
secl. Scliantbacli
DE BELLO AFRICO LIBER
passuum usque ad collem hostibus adactis se ad suos reci-
piunt. Caesar in horam x, commoratus, sicut erat instructus, 9
se ad sua castra recepit omnibus incolumibus. In quo 10
proeHo Pacideius graviter pilo per cassidem caput ictus
5 compluresque duces ac fortissimus quisque interfecti vul-
neratique sunt.
Postquam nuUa condicione cogere adversarios poterat ut 79
iu aequum locum descenderent legionumque periculum
facerent, neque ipse propius hostem castra ponere propter
10 aquae penuriam se posse animadvertebat, adversarios non
virtute eorum confidere sed aquarum inopia fretos despicere
se intellexit, 11. Non. Apr. tertia vigiHa egressus ab Aggar
XVI miHa nocte progressus ad Thapsum, ubi VergiUus cum
grandi praesidio praeerat, castra ponit oppidumque eo die
15 circummunire coepit locaque idonea opportunaque complura
praesidiis occupare, hostes ne intrare ad se ac loca interiora
capere possent. Scipio interim cognitis Caesaris consiHis 2
ad necessitatem adductus dimicandi, ne per summum dede-
cus fidissimos suis rebus Thapsitanos et VergiHum amitteret,
20 confestim Caesarem per superiora loca consecutus miHa
passuum viii a Thapso binis castris consedit.
Erat stagnum saHnarum, inter quod et mare angustiae 80
quaedam non ampHus miUe et d passus intererant ; quas
Scipio intrare et Thapsitanis auxiHum ferre conabatur.
25 Quod futurum Caesarem non fefeUerat. Namque pridie 2
in eo loco casteUo munito ibique iii . . . praesidio reHcto
ipse cum reHquis copiis lunatis castris Thapsum operibus
circummunivit. Scipio interim exclusus ab incepto itinere 3
supra stagnum postero die et nocte confecto caelo albente
30 non longe a castris praesidioque quod supra commemoravi
MD passibus ad mare versus consedit et castra munire
5 fortissimi quique D 10 et ante adversarios add. Jurin
13 XIII V 26 postiu Icgitiiy iii V tcio : legionum Nipperdey: cohor-
tium Woelfflin 29 confecto] confecta V 31 co (i.e. 00 =
mille) T'
INCERTI AVCTORIS
4 coepit. Quod po.stquam Caesari nuntiatum est, milite ab
opere deducto, castris praesidio Asprenate pro consule cum
legionibus duabus relicto ipse cum expedita copia in eum
5 locum citatim contendit, classisque parte ad Thapsum
relicta reliquas navis iubet post hostium tergum quam 5
maxime ad litus appelli signumque suum observare, quo
signo dato subito clamorc facto ex improviso hostibus
aversis incuterent terrorem, ut perturbati ac perterriti respicere
post terga cogerentur.
81 Quo postquam Caesar pervenit et animadvertit aciem pro 10
vallo Scipionis [contra] elephantis dextro sinistroque cornu
coUocatis, et nihilo minus partem mihtum castra non
ignaviter munire, ipse acie tripHci coUocata, legione x.
tsecundaque dextro cornu, viii. et viiii. sinistro oppositis,
quinque legionest in quarta acie ad ipsa cornua quinis 15
cohortibus contra bestias coUocatis, sagittariis, funditoribus
in utrisque cornibus dispositis levique armatura inter equites
interiecta, ipse pedibus circum miHtes concursans virtutesque
veteranorum proeUaque superiora commemorans blandeque
2 appellans animos eorum excitabat. Tirones autem qui 20
numquam in acie dimicassent hortabatur ut veteranorum
virtutem aemularentur eorumque famam, locum, nomen
victoria parta cuperent possidere.
82 Itaque in circumeundo exercitu animadvertit hostis circa
vallum trepidare atque ultro citroque pavidos concursare 25
et modo se intra portas recipere, modo inconstanter im-
2 moderateque prodire. Cum idem a pluribus animadverti
coeptum esset, subito legati evocatique obsecrare Caesarem
ne dubitaret signum dare : victoriam sibi propriam a dis
8 aversis : adversis ^ 11 contra dil. Diiifer: cwm Hoffmann
elephantis A : elephantos X 14 secundaque codd. oniiies : xiii.que
Nipperdey viii. codd. omnes : xiiii. Nipperdey : legione x. ix.que
dextro cornu, xiii. et xiiii. sinistr o Kiieb/er 15 quinquelegiones
codd. onnies: (duabus in media), quintae legionis in quarta, etc,
Vielliaber 24 circa A- : contra X
DE BELLO AFRICO LIBER
immortalibus portendi. Dubitante Caesare atque eorum 3
studio cupiditatique resistente sibique eruptione pugnari non
placere clamitante, etiam atque etiam aciem sustentante,
subito dextro cornu iniussu Caesaris tubicen a militibus
5 coactus canere coepit. Quo facto ab universis cohortibus 4
signa in hostem coepere inferri, cum centuriones pectore
adverso resisterent vique continerent miUtes, ne iniussu
imperatoris concurrerent, nec quicquam proficerent.
Quod postquam Caesar intellexit incitatis miUtum animis 83
10 resisti nuUo modo posse, signo FeUcitatis dato equo admisso
in hostem contra principes ire contendit. A dextro interim 2
cornu funditores sagittariique concita tela in elephantos
frequentes iniciunt. Quo facto bestiae stridore fundarum,
lapidum plumbique titatat perterritae sese convertere et
15 suos post se frequentis stipatosque proterere et in portas
vaUi semifactas ruere contendunt. Item Mauri equites, qui 3
in eodem cornu elephantis erant, praesidio deserti principes
fugiunt. Ita celeriter bestiis circumitis legiones vaUo ho- 4
stium sunt potitae, et paucis acriter repugnantibus inter-
20 fectisque reUqui concitati in castra unde pridie erant egressi
confugiunt.
Non videtur esse praetermittendum de virtute miUtis 84
veterani v. legionis. Nam cum in sinistro cornu elephas
vulnere ictus et dolore concitatus in Uxam inermem im-
25 petum fecisset eumque sub pede subditum dein genu innixus
pondere suo proboscide erecta vibrantique stridore maximo
premeret atque enecaret, miles hic non potuit pati quin se
armatus bestiae offerret. Quem postquam elephas ad se 2
telo infesto venire animadvertit, reUcto cadavere miUtem
30 proboscide circumdat atque in subUme extoUit. Armatus, 3
qui in eiusmodi periculo constanter agendum sibi videret,
14 plumbique D : oni. /3 itata D : iactatu Kiiebler 17 cum
post cornu add. edd. vett., Kraner 27 hoc D- 31 post periculo
fiabet cum D
INCERTl AVCTORIS
gladio proboscidem qua erat circumdatus caedere quantum
4 viribus poterat non destitit. Quo dolore adductus elephas
milite abiecto maximo cum stridore cursuque conversus ad
reliquas bestias se recepit.
85 Interim Thapso qui erant praesidio ex oppido eruptionem 5
porta maritima faciunt et, sive ut suis subsidio occurrerent,
sive ut oppido deserto fuga salutem sibi parerent, egrediun-
tur atque ita per mare umbilici fine ingressi terram petebant.
2 Qui a servitiis puerisque qui in castris erant lapidibus j)ilisque
prohibiti terram attingere rursus se in oppidum receperunt. 10
3 Interim Scipionis copiis prostratis passimque toto campo
fugientibus confestim Caesaris legiones consequi spatiumque
4 se non dare colUgendi. Qui postquam ad ea castra quae pete-
bant perfugerunt, ut refectis castris rursus sese defenderent
ducemque aUquem requirerent, quem respicerent, cuius au- 15
ctoritate imperioque rem gererent : — qui postquam animad-
verterunt neminem ibi esse praesidio, protinus armis abiectis
5 in regia castra fugere contendunt. Quo postquam pervene-
runt, ea quoque ab luUanis teneri vident. Desperata salute
in quodam colle consistunt atque armis demissis saluta- 20
tionem more miUtari faciunt. Quibus miseris ea res parvo
6 praesidio fuit. Namque miUtes veterani ira et dolore incensi
non modo ut parcerent hosti non poterant adduci sed etiam
ex suo exercitu inlustris urbanos, quos auctores appeUabant,
7 compluris aut vulnerarunt aut interfecerunt ; in quo numero 25
fuit TuUius Rufus quaestorius, qui pilo traiectus consuUo a
miUte interiit ; item Pompeius Rufus bracchium gladio per-
cussus, nisi celeriter ad Caesarem accucurrisset, interfectus
8 esset. Quo facto complures equites Romani senatoresque
perterriti ex proeUo se receperunt, ne a miUtibus, qui ex 30
tanta victoria Ucentiam sibi assumpsissent immoderate pec-
5 tapsi V 7 parerent] parent DT : pararent L'V 14 refecti
Daehn 20 demissis edd. : dimissis Q : oiii. D 21 miseris 5 :
miseriis X 24 posf auctores verbiim quale est belli excidisse piitat
Knebler 30 a add. edd. vett.
DE BELLO AFRICO LIBER
candi inipunitatis spe propter maximas res gestas, ipsi quo-
que interficerentur. Itaque ei omnes Scipionis milites cum 9
fidem Caesaris implorarent, inspectante ipso Caesare et a
militibus deprecante eis uti parcerent, ad unum sunt inter-
5 fecti.
Caesar trinis castris potitus occisisque hostium L milibus 86
fugatisque compluribus se recepit L militibus amissis, paucis
sauciis in castra ac statim ex itinere ante oppidum Tha-
psum constitit elephantosque Lxiiii ornatos armatosque cum
10 turribus ornamentisque capit, captos ante oppidum in-
structos constituit, id hoc consiUo, si posset Vergilius quique
cum eo obsidebantur rei male gestae suorum indicio a per-
tinacia deduci. Deinde ipse VergiUum appeUavit invitavit- 2
que ad deditionem suamque lenitatem et clementiam com-
15 memoravit. Quem postquam animadvertit responsum sibi
non dare, ab oppido discessit. Postero die divina re facta 3
contione advocata in conspectu oppidanorum miUtes col-
laudat totumque exercitum veteranorum donavit, praemia
fortissimo cuique ac bene merenti pro suggestu tribuit, ac
20 statim inde digressus Rebilo pro consule cum 11 1 ad Tha-
psum legionibus et Cn. Domitio- cum duabus Thysdrae, ubi
Considius praeerat, ad obsidendum reUctis, M. MessaUa
Uticam ante praemisso cum equitatu ipse eodem iter facere
contendit.
25 Equites interim Scipionis, qui ex proeUo fugerant, cum 87
Uticam versus iter facerent, perveniunt ad oppidum Para-
dae. Ubi cum ab incoUs non reciperentur, ideo quod 2
fama de victoria Caesaris praecucurrisset, vi oppido potiti
in medio foro Ugnis coacervatis omnibusque rebus eorum
30 congestis ignem subiciunt atque eius oppidi incolas cuius-
que generis aetatisque vivos constrictosque in fiammam
I spe codd. Noyvic. ct Pctav. : o»i. X ipsi Oitdendorp : ab
ipsis X 2 ii L'^: hii Z, : II /^: -i- T : primi V : oiit. D 18
veteraiionim Z) : veteranum /3 21 legionibus A5 : cohortibus Z)A. :
oin. li 29 eorum A' : eo IVoelfflin
INCERTI AVCTORIS
coiciunt atque ita accrbissimo adficiunt supplicio ; deinde
3 protinus Uticam perveniunt. Superiore tempore M. Cato,
quod in Uticensibus propter beneficium legis luliae parum
suis partibus praesidi esse existimaverat, plebem inermem
oppido eiecerat et ante portam bellicam castris fossaque 5
parvula dumtaxat muniverat ibique custodiis circumdatis
habitare coegerat ; senatum autem oppidi custodia tenebat.
4 Eorum castra ei equites adorti expugnare coeperunt, ideo
quod eos Caesaris partibus favisse sciebant, ut eis interfectis
5 eorum pernicie dolorem suum ulciscerentur. Uticenses 10
animo addito ex Caesaris victoria lapidibus fustibusque
6 equites reppulerunt. Itaque postea quam castra non potue-
rant potiri, Uticam se in oppidum coniecerunt atque ibi
multos Uticensis interfecerunt domosque eorum expugnave-
7 runt ac diripuerunt. Quibus cum Cato persuadere nulla 15
ratione quiret ut secum oppidum defenderent et caede
rapinisque desisterent et quid sibi vellent sciret, sedandae
S eorum importunitatis gratia singulis c divisit. Idem Sulla
Faustus fecit ac de sua pecunia largitus est unaque cum his
ab Utica proficiscitur atque in regnum ire intendit. 20
88 Complures interim ex fuga Uticam perveniunt. Quos
omnis Cato convocatos una cum ccc, qui pecuniam Scipioni
ad bellum faciendum contulerant, hortatur ut servitia manu-
2 mitterent oppidumque defenderent. Quorum cum partem
assentire, partem animum mentemque perterritam atque in 25
fugam destinatam habere intellexisset, amplius de ea re agere
destitit navisque his attribuit, ut in quas quisque partis
3 vellet proficisceretur. Ipse omnibus rebus diligentissime
constitutis, liberis suis L. Caesari, qui tum ei pro quaestore
fuerat, commendatis, et sine suspicione, vultu atque ser- 30
mone quo superiore tempore usus fuerat, cum dormitum
isset, ferrum intro clam in cubiculum tulit atque ita se
3 in nnfe Uticensibus posuit Lipsiits : aiite suis habent libri 8 ei]
ii Manutius: .L- vel A- DL'T\ quinquaginta V 20 contendit Z.^
DE BELLO AFRICO LIBER
traiecit. Qui dum anima nondum exspirata concidisset, et 4
impetu facto in cubiculum ex suspicione medicus familiares-
que continere atque vulnus obligare coepissent, ipse suis
manibus vulnus crudelissime divellit atque animo praesenti
5 se interemit. Quem Uticenses quamquam oderant partium 5
gratia, tamen propter eius singularem integritatem, et quod
dissimillimus reliquorum ducum fuerat quodque Uticam
mirificis operibus muniverat turrisque auxerat, sepultura adfi-
ciunt. Quo interfecto L. Caesar ut aliquid sibi ex ea re 6
10 auxili pararet convocato populo contione habita cohortatur
omnis ut portae aperirentur : se in C. Caesaris clementia
magnam spem habere. Itaque portis patefactis Utica egres- 7
sus Caesari imperatori obviam proficiscitur. Messalla, ut
erat imperatum, Uticam pervenit omnibusque portis custo-
15 dias ponit.
Caesar interim ab Thapso progressus Ussetam pervenit, 89
ubi Scipio magnum frumenti numerum, armorum, telorum
ceterarumque rerum cum parvo praesidio habuerat. Id ad- 2
veniens potitur, deinde Hadrumetum pervenit. Quo cum
20 sine mora introisset, armis, frumento pecuniaque considerata
Q. Ligario, C. Considio filio, qui tum ibi fuerant, vitam con-
cessit. Deinde eodem die Hadrumeto egressus Livineio 3
Regulo cum legione ibi relicto Uticam ire contendit. Cui 4
in itinere fit obvius L. Caesar et subito se ad genua pro-
25 iecit vitamque sibi neque ampHus quicquam deprecatur.
Cui Caesar facile et pro natura sua et pro instituto con- 5
cessit, item Caecinae, C Ateio, P. Atrio, L. Cellae patri
et filio, M. Eppio, M. Aquino, Catonis filio Damasippique
Hberis ex sua consuetudine tribuit circiterque luminibus
I et add. edd. 4 divellit \ : devellit X 8 turribusque
Ncvak 10 auxilii pararet Scaligcr, ' e.x veteri Ursini codice ' : auxilii
raret f/' : auxiliaret ZJT: auxiliaretur F 16 Ussetam DU'T' :
vissetam L : Uzittam Kiicb/er 27 C. Ateio Ciaccoitiiis : Caeteio
vel ceteio DLUT : caeteis F 28 aquino Jl': Aquinio AS, Ste-
phanus, alii
INCERTI AVCTORIS
accensis Uticam pervcnit atque extra oppidum ea nocte
mansit.
90 Postero die mane in oppidum introiit contioneque advo-
cata Uticensis incolas cohortatus gratias pro eorum erga se
studio egit, civis autem Romanos negotiatores et eos qui 5
inter ccc pecunias contulerant Varo et Scipioni multis verbis
accusatos et de eorum sceleribus longiore habita oratione ad
extremum ut sine metu prodirent edicit : se eis dumtaxat
vitam concessurum ; bona quidem eorum se venditurum, ita
tamen, qui eorum ipse sua bona redemisset, se bonorum 10
venditionem inducturum et pecuniam multae nomine rela-
2 turum, ut incolumitatem retinere posset. Quibus metu
exsanguibus de vitaque ex suo promerito desperantibus,
subito oblata salute libentes cupidique condicionem acce-
perunt petieruntque a Caesare ut universis ccc uno nomine 15
3 pecuniam imperaret. Itaque bis milies sestertio his imposito,
ut per triennium sex pensionibus populo Romano solverent,
nullo eorum recusante ac se eo demum die natos praedi-
cantes laeti gratias agunt Caesari.
91 Rex interim luba, ut ex proelio fugerat, una cum Petreio 20
interdiu in villis latitando tandem nocturnis itineribus con-
fectis in regnum pervenit atque ad oppidum Zamam, ubi
ipse domicilium, coniuges Uberosque habebat, quo ex cuncto
regno omnem pecuniam carissimasque res comportaverat
quodque inito bello operibus maximis muniverat, accedit. 25
2 Quem antea oppidani rumore exoptato de Caesaris victoria
audito ob has causas oppido prohibuerunt, quod bello contra
populum Romanum suscepto in oppido Zamae lignis con-
gestis maximam in medio foro pyram construxerat ut, si
forte bello foret superatus, omnibus rebus eo coacervatis, 30
dein civibus cunctis interfectis eodemque proiectis igne
5 egit DLT' : agit U' 10 ipse Clarke : ipsa X 16 sestertio
Gfoitovius : sesttrtium A' 18 eo demum die natos Woclfflin : eodem
die dam natos D : eodem die demum natos /3
DE BELLO AFRICO LIBER
subiecto tum demum se ipse insuper interficeret atque una
cum liberis, coniugibus, civibus cunctaque gaza regia crema-
retur. Postquam luba ante portas diu multumque primo 3
minis pro imperio egisset cum Zamensibus, dein cum se
5 parum proficere intellexisset precibus orasset uti se ad suos
deos penates admitterent, ubi eos perstare in sententia
animadvertit nec minis nec precibus suis moveri quo magis
se reciperent, tertio petit ab eis ut sibi coniuges liberosque
redderent ut secum eos asportaret. Postquam sibi nihil 4
10 omnino oppidanos responsi reddere animadvertit, nulla re
ab his impetrata ab Zama discedit atque ad villam suam
se cum M. Petreio paucisque equitibus confert.
Zamenses interim legatos de his rebus ad Caesarem 92
Uticam mittunt petuntque ab eo uti antequam rex manum
15 coUigeret seseque oppugnaret sibi auxilium mitteret : se
tamen paratos esse, sibi quoad vita suppeteret, oppidum
seque ei reservare. Legatos coUaudatos Caesar domum 2
iubet antecedere ac suum adventum praenuntiare. Ipse
postero die Utica egressus cum equitatu in regnum ire con-
20 tendit. Interim in itinere ex regiis copiis duces complures 3
ad Caesarem veniunt orantque ut sibi ignoscat. Quibus 4
supplicibus venia data Zamam pervenit. Rumore interim
perlato de eius lenitate clementiaque propemodum omnes
regni equites Zamam perveniunt ad Caesarem ab eoque
25 sunt metu periculoque liberati.
Dum haec utrobique geruntur, Considius, qui Thysdrae 93
cum famiHa sua, gladiatoria manu Gaetulisque praeerat,
cognita caede suorum Domitique et legionum adventu per-
territus desperata salute oppidum deserit seque clam cum
30 paucis barbaris pecunia onustus subducit atque in regnum
fugere contendit. Quem Gaetuli, sui comites, in itinere 2
6 penatis UTV^ 10 responsi coci. Neapol. : responsum A" 12
se posf suam liabet V, ante confert A^S. post confert D. nni. L'T 22
pervenit Jurin : perveniunt X 23 praelato V
CAKS. AtR. 17
INCERTI AVCTORIS
praedae cupidi concidunt seque in quascumque potuere
3 partis conferunt. C. interim Vergilius, postquam terra mari-
que clausus se nihil proficere intellexit suosque interfectos
aut fugatos, M. Catonem Uticae sibi ipsum manus attulisse,
regem vagum ab suisque desertum ab omnibus aspernari, 5
Saburram eiusque copias ab Sittio esse deletas, Uticae
Caesarem sine mora receptum, de tanto exercitu reliquias
esse nullas, ipse sibi suisque liberis a Caninio pro consule,
qui eum obsidebat, fide accepta seque et sua omnia et
oppidum proconsuli tradit. 10
94 Rex interim ab omnibus civitatibus exclusus, desperata
salute, cum iam cenatus esset cum Petreio, ut per virtutem
interfecti esse viderentur, ferro inter se depugnant atque
firmior imbecilliorem luba Petreium facile ferro consumpsit.
2 Deinde ipse sibi cum conaretur gladio traicere pectus nec 15
posset, precibus a ser^o suo impetravit ut se interficeret
idque obtinuit.
95 P- Sittius interim pulso exercitu Saburrae, praefecti lubae,
ipsoque interfecto cum iter cum paucis per Mauretaniam
ad Caesarem faceret, forte incidit in Faustum Afraniumque, 20
qui eam manum habebant qua Uticam diripuerant iterque
in Hispaniam intendebant et erant numero circiter mille.
2 Itaque celeriter nocturno tempore insidiis dispositis cum
prima luce adortus praeter paucos equites, qui ex primo
agmine fugerant, reliquos aut interfecit aut in deditionem 25
accepit, Afranium et Faustum cura coniuge et liberis vivos
3 capit. Paucis post diebus dissensione in exercitu orta
Faustus et Afranius interficiuntur ; Pompeiae cum Fausti
liberis Caesar incolumitatem suaque omnia concessit.
8 ipse X : quae X 9 eum X-A'- : tum X accepta X5 :
excepta X 12 coenatus Gntter : conatus X cum virtu-
tc /3 18 interim pulso A''5 : interpulso DFT' : item inter-
pulso LU 19 per Mauretaniam dcl. Woelfflin: post Hispaniam
trausponit Moelken 22 millel co D : co T' : md L' 23 cum
DT': eos L'
DE BELLO AFRICO LIBER
Scipio interim cum Damasippo et Torquato et Plaetorio 96
Rustiano navibus longis diu multumque iactati, cum Hispa-
niam peterent, ad Hipponem regium deferuntur, ubi classis
P. Sitti id temporis erat. A qua pauciora ab amplioribus 2
5 circumventa navigia deprimuntur, ibique Scipio cum illis
quos paulo ante nominavi interiit.
Caesar interim Zamae auctione regia facta bonisque 97
eorum venditis qui cives Romani contra populum Romanum
arma tulerant praemiisque Zamensibus, qui de rege exclu-
10 dendo consilium ceperant, tributis vectigalibusque regiis
irrogatis ex regnoque provincia facta atque ibi C. Sallustio
pro consule cum imperio relicto ipse Zama egressus Uticam
se recepit. Ibi bonis venditis eorum qui sub luba Petreio- 2
que ordines duxerant, Thapsitanis HS xx, conventui eorum
15 HS XXX, itemque Hadrumetinis HS xxx, conventui
eorum HS l multae nomine imponit; civitates bonaque
eorum ab omni iniuria rapinisque defendit. Leptitanos, 3
quorum superioribus annis bona luba diripuerat, et ad
senatum questi per legatos atque arbitris a senatu datis sua
20 receperant, xxx centenis milibus pondo olei in annos singu-
los multat, ideo quod initio per dissensionem principum
societatem cum luba inierant eumque armis, militibus,
pecunia iuverant. Thysdritanos propter humilitatem civi- 4
tatis certo numero frumenti multat.
25 His rebus gestis Idibus lun. Uticae classem conscendit 9^
et post diem tertium Caralis in Sardiniam pervenit. Ibi 2
Sulcitanos, quod Nasidium eiusque classem receperant co-
piisque iuverant, HS c multat et pro decumis octavas pendere
4 id temporis Woelfflin: id tempus DT' : ad id tempus L' 5
cum illis quos Kiiehler: cum illis quas V: cum quos ceit. n
irrogatis A^S : togatis X ibi C. Kiiebler: ibiq. L' : ibique D :
ibi T' 14 HS] SH nbiqiie codd. e.xcepto V qtii sunt \\\\ praebet
XX L' : XXX T' 15 itemque post duxerant liabent codd.
e.xcepto S : post xxx transposnit Nipperdey 19 arbitris 5 :
arbitros X datis 5 : datos X 20 pondo Glandorp :
ponderis X
17*
DE BELLO AFRICO LIBER
iubet bonaque paucorum vendit et ante diem iiii. Kal. Quint.
navis conscendit et a Caralibus secundum terram provectus
duodetricesimo die, ideo quod tempestatibus in portibus
cohibebatur, ad urbem Romam venit.
CCESASIS • BELLV • AFFRICAN • EXPLICIT ■ INCIP • HISPANIENSE L
INDEX NOMINVM
Acylla (Achulla) 33, 43, 67
Acyllitani 33
Aegimurus 44
Afranius, L. 69, 95
Afri 36
Africa 2, 3. 8, lo, 19-26, 34, 47,
54) 64, 65, 77
Aggar 67, 76, 79
Alienus 2, 26, 34, 44
Aponiana insula 2
Aprilis 75, 79
Aquila, Q. 62, 63, 67
Aquinus, M. 57, 89
Ascurum 23
Asprenas v. Nonius
Ateius, C. 89
(Atius, T.) Labienus 13, 15, 16,
19-21, 24, 29, 33, 38-40, 49-
52, 61, 65, 66, 69, 70, 75, 78
Atrius, P. 68, 89
(Attius, P.) Varus 44, 62-64, 90
Avienus, C. 54
Baleares insulae 23
Bochus 25
Bogus 23
[Brundisium 19J
(Buthrotum 19)
(Caecilius, Q. Metellus Pius)
Scipio I, 4, 8, 20, 24-32, 35-
52, 57 61, 67-70, 75-81, 85-
90, 96
Caecina 89
Caesar v. lulius
CAES. AFR.
Caesarianae naves 28, 53
Caesariani 7, 13, 14, 24, 52, 66
(Calpurnius,) Cn. Piso 3, 18
Calvinus v. Domitius
Caninius (, C; Rebilus 86, 93
Carales 98
Cato V. Porcius
Catonis filius 89
Cella, L. 89
Cercina insula 8, 34
Cercinitani 34
Cirta 25
Cispius, L. 62, 67
Clupea 2, 3
Clusinas, C. 54
Cominius, Q. 44, 46
Considius :
(«) C. Longus pater 3-5, 33,
43, 76, 86, 93
{b) C. ( Longus) y?/ms 89
Cornelius :
(a) (L.) Sulla (Felix 1 56
(6) (L.) Sulla Faustus 87, 95 ;
eius liberi 95
{c) P. 76
Crispus V. Marcius et Sallustius
Curioniani 52
Curio V. Scribonius
Damasippus v. Licinius
Decimius, C. 34
Domitius, Cn. (Calvinus) 86, 93
Eppius, M. 89
INDEX NOMINVM
Faustus V. Cornelius
Februarius 37
Felicitas 83
Fonteius, A. 54
Gaetuli 25, 32. 35, 43, 55, 56, 61,
62. 67, 93
Galli 6. 19, 20, 29, 34, 40, 73
Gallia 40, 73
Germani 19, 29,40
Hadrumetini 97
Hadrumetum 3, 21, 24, 33, 43,
63, 63. 67, 89
Hiempsal 56
Hippo regius 96
Hispani 28, 39
Hispania 64, 95, 96
lanuarius i, 2, 6-7, 9, 19
Italia 22, 54, 72
Italicus 36
Ityreus 20
luba 6, 25, [30]. 36, 43, 48, 52.
55, 57-59, 66, 74, 77, 91-97
lulia lex 87
luliani 15, 40, 41, 69, 78, 85
lulius :
{a) C. Caesar passiiii
(6) L. Caesar 88, 89
lunius 98
Labieniani 29
Legio :
{a) Cacsayis :
fll. 81]
V. I, 28, 47, 60, L8r], 84
[VII. 62 i
I VIII. 60, 62, 81]
VIIII. 53, 60, [62,81]
X- 16, 53, 54, 60, [62], 81
XIII. 34, 60, [62, 81]
XIIII. 34,45, 60, [62, 81]
XXV. 60
XXVI. 60
XXVIII. 60
XXVIIII. 60
(b) Scipionis :
IIIL 35.52
VI. 35. 52
Leptis 7, 9, 10, 29, 61-63, 67
Leptitani 97
(Licinius) Damasippus 96; cius
liberi 89
Ligarius :
(«) P. 64
(6) Q. 89
Lilybaeum i, 2, 34, 37
Livineius Regulus 89
Longus V. Considius
Manlius ', L. Torquatus) 96
Marcius Crispus 77
Marius, C. 32, 35, 56
Mauretania 22, 23, 95
Mauri 3, 6, 7, 83
Messalla v. Valerius
Messana 28
Messius, C. 33, 43
Minucius, C. Reginus 68
(Munatius,) L Plancus 4
Nasidius, L. 64, 98
Neapolis 2
(Nonius) Asprenas 80
Numidac 6, 13-15, 18, 19, 32, 35,
38-40, 42. 43, 48, 52, 59, 61,
66, 69, 70, 75. 78
Numidia 22, 36
Octavius, M. 44
Oppius 68
Pacidei 13
Pacideius alier 78
Parada 87
Petreianum auxilium 19
Petreius, M. 18-20, 24, 91, 94, 97
Plaetorius Rustianus 96
Plancus i'. Munatius
Pompeia 95
Pompeiani (Pompeius b; 23
Pompeianum (Pompeius a) proe-
lium 19
Pompeius :
(rt) (Cn.)pa/er64
(6) Cn.filiiis 22, 23
(c) Rufus 85
(Porcius,) M. Cato (Uticensis)
22, 36, 87, 88, 93 ; eitts filius 89
INDEX NOMINVM
Postumus V. Rabirius
Quintilis 98
Rabirius Postuinus 8, 26
Rebilus v. Caninius
Reginus v. Minucius
Regulus ;'. Livineius
Rhodii 20
Roma 19, 64, 98
Romana urbs 22
Romani cives 35, 57, 90, 97
Romani equites 22, 44, 64, 68,85
Romanus populus 4, 54, 57, 77.
90, 91, 97
Rufus V. Pompeius, Sulpicius,
Tullius
Ruspina 6, 9-11,20, 28, 33-37, 53,
Rustianus v. Plaetorius
Saburra 48, 93, 95
Salienus, T. 28, 54
Sallustius, C. Crispus 8, 34 97
Sardinia 8, 24, 98
Sarsura 75, 76
Saserna ;
(fl) C. 9, 29, 57
{b) P. 10
Scipio V. Caecilius
(Scribonius, C.) Curio 19, 40
Sicilia 2, 8, 20, 22, 24, 26, 44, 47,
53, 54. 62
Sittius, P. 25, 36, 48, 93, 95 96
Sulcitani 98
Sulla V. Cornelius
Sulpicius (, P. Rufus) lo
Syrus 20
Tegea 78
Thabena 77
Thabenenses 77
Thapsitani 79, 80, 97
Thapsus 28, 44, 46, 53 62, 67,
79, 80, 85. 86, 89
Thysdra 36, 76, 86, 93
Thysdritani 97
Ticida, L. 44, 46
Tiro, M. 54
Titius, -i, 28
Torquatus v. ManHus
Tullius Rufus 85
Usseta 89
Utica 7, 22-24, 36, 62, 86 98
Uticenses 68, 87, 88, 90
Uzitta 41, 51-59, [89]
Vaga 74
I Valerius,) M. Messalla28, 86, 88
Varus V. Attius
Vatinius (, P.) 10
Vergilius, C. 28, 44, 79, 86, 93
Vestrius, P. 64
Zama 91, 92, 97
Zamenses 91, 92, 97
Zeta 68, 74
INCERTI AVCTORIS
DE BELLO HISPANIENSI
LIBER
Pharnace superato, Africa recepta, qui ex his proeliis i
cum adulescente Cn. Pompeio profugissent, cum . . . et
ulterioris Hispaniae potitus esset, dum Caesar muneribus
dandis in Italia detinetur. . . . quo facilius praesidia contra
5 compararet, Pompeius in fidem uniuscuiusque civitatis
confugere coepit. Ita partim precibus partim vi bene 2
magna comparata manu provinciam vastare. Quibus in 3
rebus non nullae civitates sua sponte auxilia mittebant,
item non nullae portas contra cludebant. Ex quibus si qua 4
10 oppida vi ceperat, cum aliquis ex ea civitate optime de
Cn. Pompeio meritus civis esset, propter pecuniae magnitu-
dinem alia qua ei inferebatur causa, ut eo de medio sublato
ex eius pecunia latronum largitio fieret. Ita pacis commoda
hoste thortatot maiores augebantur copiae. tHoc crebris 5
15 nuntiis in Italiam missis civitates contrariae Pompeiot
auxiha sibi depostulabant.
Incipit liber XI IP de bello hyspanico D : incip hispaniense L
I post Pharnace add. rege V 2 adulescente DL' : adulescentes
T: adulescentules F" Pompeio/J: Pompeium Z) ad adulescen-
tulum Cn. Pompeium Diiiter 5 civitatis om. V 7 post pro-
vinciam add. citeriorem Monimsen 9 cludebant DUT: claude-
bant LV 10 aliquis D: aliis /3 12 alia qua U' : alia quae L :
aliqua Z)r' 13 pacis] paucisZJT 14 hortato X: {wrato Madvig
ita paucis commoda ab hoste orta ; eo Fleischer crebrius Nippcr-
dey 15 post Pompeio add. indicabant et Novak
INCERTI AVCTORIS
2 C. Caesar dictator tertio, designatus dictator quarto
multis titerante diebus coniectist cum celeri festinatione ad
bellum conficiendum in Hispaniam cum venisset, legatique
Cordubenses, qui a Cn. Pompeio discessissent, Caesari
obviam venissent, a quibus nuntiabatur nocturno tempore 5
oppidum Cordubam capi posse, quod nec opinantibus
adversariis eius provinciae potitus esset, simulque quod
tabellariis, qui a Cn. Pompeio dispositi omnibus locis essent,
qui certiorem Cn. Pompeium de Caesaris adventu facerent
2 . . . multa praeterea veri similia proponebant. Quibus 10
rebus adductus quos legatos ante exercitui praefecerat
Q. Pedium et Q. Fabium Maximum de suo adventu facit
certiores, utque sibi equitatus qui ex provincia fuisset prae-
3 sidio esset. Ad quos celerius quam ipsi opinati sunt
appropinquavit neque, ut ipse voluit, equitatum sibi prae- 15
sidio habuit.
3 Erat idem temporis Sex. Pompeius frater qui cum prae-
sidio Cordubam tenebat, quod eius provinciae caput esse
existimabatur ; ipse autem Cn. Pompeius adulescens Uliam
oppidum oppugnabat et fere iam aliquot mensibus ibi de- 20
2 tinebatur. Quo ex oppido cognito Caesaris adventu legati
clam praesidia Cn. Pompei Caesarem cum adissent, petere
coeperunt uti sibi primo quoque tempore subsidium mit-
3 teret. Caesar — eam civitatem omni tempore optime de
populo Romano meritam esse — celeriter sex cohortis se- 25
4 cunda vigiHa iubet proficisci, pari equites numero. Quibus
praefecit hominem eius provinciae notum et non parum
2 cum celeri festinatione A-5 : cum ceteris (ceteri' 7^ festinatio-
nem X multis ante iter rebus confectis Hoffmann : multis iter
ante diebus confecit quam crederes. festinans Monimsen ad add.
Aldits 3 in Hispania convenisset D cum secl. Hoffmann 10
lacunam ita explet Mommsen : ipse suum eius adventus metum signi-
ficasset 13 fuisset DT' : fecisset LU: issetF 19 Uliam] Ullam
X item sempcr 20 fere X : opere Fleischer 23 intcrpnnctio-
nem hahes Nipperdeianam : Sciincider et Diibncr mitteret Caesar : cam
scripserunt
DE BELLO HISPANIENSI LIBER
scientem, L. Vibium Paciaecum. Qui cum ad Cn. Pompei 5
praesidia venisset, incidit idem temporis ut tempestate
adversa vehementique vento adflictaretur ; aditusque vis
tempestatis ita obscurabat ut vix proximum agnoscere pos-
5 sent. Cuius incommodum summam utilitatem ipsis prae- 6
bebat. Ita cum ad eum locum venerunt, iubet binos
equites conscendere, et recta per adversariorum praesidia ad
oppidum contendunt. Mediisque eorum praesidiis cum 7
essent, cum quaereretur qui essent, unus ex nostris respon-
10 dit, ut sileat verbum facere : nam id temporis conari ad
murum accedere, ut oppidum capiant ; et partim tempestate
impediti vigiles non poterant diligentiam praestare, partim
illo responso deterrebantur. Cum ad portam appropin- 8
quassent, signo dato ab oppidanis sunt recepti, et pedites
15 dispositi partim ibi remanserunt, equites clamore facto eru-
ptionem in adversariorum castra fecerunt. Sic in illo facto, 9
cum inscientibus accidisset, existimabant prope magna pars
hominum qui in his castris fuissent se prope captos esse.
Hoc misso ad Uliam praesidio Caesar, ut Pompeium ab 4
20 ea oppugnatione deduceret, ad Cordubam contendit, ex
quo itinere loricatos viros fortis cum equitatu ante prae-
misit. Qui simul in conspectum oppidi se dederunt, cum 2
equis recipiuntur. Hoc a Cordubensibus nequaquam po-
terat animadverti. Appropinquantibus ex oppido bene
25 magna multitudo ad equitatum concidendum cum exissent,
loricati, ut supra scripsimus, ex equis descenderunt et ma-
gnum proelium fecerunt, sic uti ex infinita hominum multitu-
dine pauci in oppidum se reciperent. Hoc timore adductus 3
r Vihium Foyc/i/iaiuuier: vivium codd. 2 idem /3 : id Z) 3
aditusque A^5 : litusque Z> : quem U'T' : quae Z.A' 4 possent
Nipperdcy : posset X 9 cum quaereretur qui essent AS : om. X
14 posf pedites /lab. equites clamore facto X. del. Nipperdey 15 dis-
positi Nippcrdcy : dispositis X 16 castra 6: castris X 17
accidisset S : accidisse X existimabant L : existimant cett.
prope X : probe EussHer 20 ex quo D : exque jS 22 cum
del. cdd.
INCERTI AVCTORIS
Sex. Pompeius litteras fratri misit ut celeriter sibi subsidio
veniret, ne prius Caesar Cordubam caperet quam ipse illo
4 venisset. Itaque Cn. Pompeius Ulia prope capta litteris
fratris excitus cum copiis ad Cordubam iter facere coepit.
5 Caesar, cum ad flumen Baetim venisset neque propter 5
altitudinem fluminis transire posset, lapidibus corbis plenos
demisit: insuper ponit trabes; ita ponte facto copias ad castra
2 tripertito traduxit. Tendebat adversum oppidum e regione
pontis, ut supra scripsimus, tripertito. Huc cum Pompeius
cum suis copiis venisset, ex adverso pari ratione castra lo
3 ponit. Caesar, ut eum ab oppido commeatuque excluderet,
bracchium ad pontem ducere coepit : pari idem condicione
4 Pompeius facit. Hic inter duces duos fit contentio uter
prius pontem occuparet ; ex qua contentione cotidiana
minuta proelia fiebant, ut modo hi, non numquam ilU 15
6 superiores discederent. Quae res cum ad maiorem conten-
tionem venisset, ab utrisque comminus pugna inita, dum
cupidius locum student tenere, propter pontem coagulaban-
tur, fluminis ripas appropinquantes coangustati praecipi-
6 tabantur. Hic alternis non solum morti mortem exag- 20
7 gerabant, sed tumulos tumuHs exaequabant. Ita diebus
compluribus consumplis cupiebat Caesar, si qua condicione
posset, adversarios in aequum locum deducere et primo
quoque tempore de bello decernere.
6 Id cum animadverteret adversarios minime velle, quos 25
tquoniam a avia+ retraxerat, ut in aequum deduceret,
3 Cn. Pompeius Z.' : facit ut DT Itaque facit : Ulia Hoffinanii
7 insuper ponit trabes ; ita Fleischcr: ita insuper, addito ponit trabes
post regione X 8 Tendebat Kraner : tenebat X 9 pontis 5 :
ponit X tripertito V: ceft. bipertito qiiod ctim seqq. coniungit
Momniscn 12 idem L' : denique D : oni. V: item Fleisclier 13
facit hic A^5 : hic facit D : hic H 17 inita cod. Voss. : iniqua )3
t8 coagulabantur Kiiebler: coagulabant X: coangustabantur edd.
20 alternis cdd. : alterius^: utait Ennius Woclfflin 25 Id cum X i
cum id Montinscn qni verba cum id . . . velle cap. stipcriori addit 26
quoniam D : qm |8 : quo eosquomodo Nipperdey aavia D : a via vel
avia /3 : ab Ulia Ciacconiiis ut oiit. D
DE BELLO HISPANIENSI LIBER
copiis flumine traductis noctu iubet ignis fieri magnos : ita
firmissimum eius praesidium Ateguam proficiscitur. Id 2
cum Pompeius ex perfugis rescisset, qua die facultatem . . .
et angustias, carra complura tmultosque lanistast retraxit et
5 ad Cordubam se recepit. Caesar munitionibus Ateguam 3
oppugnare et bracchia circumducere coepit. Cui de Pom-
peio cum nuntius esset allatus eo die proficisci, cuius in
adventum praesidi causa Caesar complura castella occu-
passet, partim ubi equitatus, partim ubi pedestres copiae in
10 statione et in excubitu castris praesidio esse possent, hic in
adventu Pompei incidit ut matutino tempore nebula esset
crassissima. Ita illa obscuratione cum aliquot cohortibus 4
et equitum turmis circumcludunt Caesaris equites et conci-
dunt, sic ut vix in ea caede pauci effugerent.
15 Insequenti nocte castra sua incendit Pompeius et trans 7
flumen Salsum per convaUis castra inter duo oppida Ate-
guam et Ucubim in monte constituit. Caesar tin muni- 2
tionibus ceterisquet quae ad oppidum opus fuerunt aggerem
vineasque agere instituit. Haec loca sunt montuosa et 3
20 natura impedita ad rem mihtarem ; quae planitie dividuntur,
Salso flumine, proxime tamen Ateguam ut flumen sit
circiter passus duo milia. Ex ea regione oppidi in mon-
tibus castra habuit posita Pompeius in conspectu utrorumque
oppidorum, neque suis ausus est subsidio venire. Aquilas 4
25 et signa habuit xiii legionum ; sed ex quibus aliquid
firmamenti se existimabat habere duae fuerunt vernaculae,
quae a Trebonio transfugerant ; una facta ex coloniis quae
3 laaDinm e.xplet Moiiimsen verbis nactus est, relinquens montis
4 multasque ballistas Sraliger: mulosque onustos Nipperdey 5
Ateguam Aldns : antequam ^ : antiquas D 7 proficisci Vahleit :
proficiscitur X 9 in statione et in excubitu edd. : in stationes
in excubitus X 17 Ucubim F: Ucumbim D : Ucubi LUT'
in posi Caesar om. cod. Norvic., Nipperdey: interim Fleischer 18
ceterisque] confectis Flcischer oppidum X : oppugnandum Kraner
perfectis post fuerunt add. Nipperdey 20 impedita Mommsen :
edita X quae] qua Fleischcr 21 et Salso Hoffmann qtti
post sit gravius interpttngit 22 Ex ea regione] e regione Mommscn
26 vernaculae X: vernacula et 11. Mominsen 27 colonis qui D
INCERTI AVCTORIS
fuerunt in his regionibus ; quarta fuit Afraniana ex Africa
5 quam secum adduxerat ; treliquae ex fugitivis auxiliares
consistebantt : nam de levi armatura et equitatu longe et
virtute et numero nostri erant superiores
8 Accedebat huc, ut longius bellum duceret Pompeius, quod 5
loca sunt edita et ad castrorum munitiones non parum
2 idonea. Nam fere totius ulterioris Hispaniae regio propter
terrae fecunditatem et non minus copiosam aquationem
3 inopem difficilemque habet oppugnationem. Hic etiam
propter barbarorum crebras excursiones omnia loca quae lo
sunt ab oppidis remota turribus et munitionibus retinentur,
sicut in Africa, rudere, non teguHs teguntur ; simulque in
his habent speculas et propter ahitudinem late longeque
4 prospiciunt. Item oppidorum magna pars eius provinciae
montibus fere munita et natura excellentibus locis est con- 15
5 stituta, ut simul aditus ascensusque habeat difficilis. Ita
ab oppugnationibus natura loci distinentur, ut civitates
Hispaniae non facile ab hoste capiantur ; id quod in hoc
6 contigit bello. Nam cum inter Ateguam et Ucubim, quae
oppida supra sunt scripta, Pompeius [ut] habuit castra con- 20
stituta in conspectu duorujii oppidorum, ab suis castris
circiter miHa passuum iiii grumus est excellens natura, qui
appellatur Castra Postumiana : ibi praesidi causa castellum
Caesar habuit constitutum.
9 Quod Pompeius, quod eodem iugo tegebatur loci natura 25
et remotum erat a castris Caesaris, animadvertebat [loci
difficultatem] et, quia flumine Salso intercludebatur, non esse
commissurum Caesarem ut in tanta loci difficultate ad sub-
2 reliqui D auxiliares dcL Hoffmann : auxiliariisve Montmsen
consistebant. Auxiliares . . . Diuter 3 post consistebant lacimaiii
notat Hoffmaim 5 huc DV : hoc ccti. 8 vcrbn et . . . aqua-
tionem post fecunditatem reposnit Nipperdey : post oppugnationem
habent codd. 12 verba Africa et rwAQve gravins distin.xit Mommsen
13 speculas L : specula DU'T 17 ut 13 : et D 18 capiuntur D
19 cum de/. F/eisc/ier Ucubim /3: Ucumbim D 20 ut DL'T:
ont. V habuisset J'' 26 loci difficultalem sechisi 27 difficul-
tate Hoffmanii
DE BELLO HISPANIENSI LIBER
sidium mittendum se committeret. Ita fretus opinione tertia
vigilia profectus castellum oppugnare coepit. Cum ap- 2
propinquassent, clamore repentino telorumque multitudine
iactus facere coeperunt, uti magnam partem hominum vul-
5 neribus adficerent. Quo peracto, cum ex castello repugnare 3
coepissent maioribusque castris Caesari nuntius esset allatus,
cum III legionibus est profectus, ut laborantibus succurreret
nostris ; et cum ad eos appropinquasset, fuga perterriti multi
sunt interfecti, complures capti, in quibus duo . . . multi prae-
10 terea armis exuti fugerunt, quorum scuta sunt relata Lxxx.
Insequenti luce Arguetius ex Italia cum equitatu venit. 10
Is signa Saguntinorum rettulit quinque, quae ab oppidanis
cepit. Suo loco praeteritum est quod equites ex Italia cum 2
Asprenate ad Caesarem venissent. Ea nocte Pompeius
15 castra sua incendit et ad Cordubam versus iter facere
coepit. Rex nomine Indo, qui cum equitatu suas copias 3
adduxerat, dum cupidius agmen adversariorum insequitur,
a vernacuHs legionariis exceptus est et interfectus.
Postero die equites nostri longius ad Cordubam versus 11
20 prosecuti sunt eos qui commeatus ad castra Pompei ex
oppido portabant. Ex his capti l cum iumentis ad nostra
adducti sunt castra. Eo die Q. Marcius, tribunus militum 2
qui fuisset Pompei, ad nos transfugit ; et noctis tertia vigilia
in oppido acerrime pugnatum est, ignemque multum mise-
25 runt [sicut omne genus quibus ignis per iactus solitus est
mitti]. Hoc praeterito tempore C. Fundanius, eques Ro- ?,
manus, ex castris adversariorum ad nos transfugit.
I mittendum se committeret Nippcydcy : committendum se mitteret
X Ita] illa Fleischer : vuli;o Ita hac 3 que om. Novak
5 peracto A5 : pacto X 6 Caesaris L^U^ 7 verba ut . . .
nostris Intc ("nostris pro nostri scripto) transpos. Nipperdey : in libris
leguutnr post coepit snpra §1 9 post duo add. centuriones Oudendorp
II Arquitius Nipperdey: A. Vettius Lipsius 13 praeteritum
Davies : praeteritus Z.' : praeterritus Z)?": perterritus V 22 Eo
DU'T': eoque L 23 fuisset^ : fuit£> 24 in] ex Fleisc/ier 25 sicut]
sc. (scilicet) Hoffniann, qui verba sicut . . . mitti secl. quibus out. T
INCERTI AVCTORIS
12 Postero die ex legione vernacula milites sunt capti ali
2 equitibus nostris duo, qui dixerunt se servos esse. Cum
venirent, cogniti sunt a militibus qui antea cum Fabio et
Pedio fuerant, tet Trebonio transfugerantt. Eis ad igno-
scendum nulla facultas est data et a militibus nostris inter- 5
3 fecti sunt. Idem temporis capti tabellarii, qui a Corduba
ad Pompeium missi erant perperamque ad nostra castra
4 pervenerant, praecisis manibus missi sunt facti. Pari con-
suetudine vigilia secunda ex oppido ignem multum te-
lorumque multitudinem iactando bene magnum tempus 10
5 consumpserunt complurisque vulneribus adfecerunt. Prae-
terito noctis tempore eruptionem ad legionem vi. fecerunt,
cum in opere nostri distenti essent, acriterque pugnare
coeperunt ; quorum vis repressa a nostris, etsi oppidani
6 superiore loco defendebantur. t-1- cum eruptionem facere 15
coepissent, tamen virtute militum nostrorum, qui etsi in-
feriore loco premebantur,t tamen repulsi adversarii bene
multis vulneribus adfecti in oppidum se contulerunt.
13 Postero die Pompeius ex castris suis bracchium coepit
ad flumen Salsum ducere ; et cum nostri equites pauci in 20
statione fuissent a pluribus reperti, de statione sunt deiecti
2 et occisi tres. Eo die A. Valgius, senatoris filius, cuius
frater in castris Pompei fuisset, omnibus suis rebus re-
3 lictis equum conscendit et fugit. Speculator de legione
II. Pompeiana captus a militibus et interfectus est ; idem- 25
que temporis glans missa est inscripta : quo die ad oppidum
4 capiendum accederent, se scutum esse positurum. Qua spe
non nulli, dum sine periculo murum ascendere et oppido
potiri posse se sperant, postero die ad murum opus facere
3 Fabio Glandorp : babio DLT: bavio V : babibio U' 4 et a
Trebonio edd. transfugerant secL Nipperdey 15 -M Hi Davies :
1 vel •!• liabent codd. qitod anctore Kneblerve\ ant aWter signi/icat. Totani
sectioneiit delet Novak, Momiiisen verba Hi . . . premebantiir tamen,
Kraiier verba qui et tamen alterniit 20 ducere codd. Norvic. et
Petav. : om. X : post bracchium add. Koch
DE BELLO HISPANIENSI LIBER
coeperunt, et bene magna prioris muri parte deiecta . . .
Quo facto ab oppidanis, ac si suarum partium essent, con- 5
servati . . . missos facere loricatos, qui praesidi causa
praepositi oppido a Pompeio essent, orabant. Quibus re-
6 spondit Caesar se condiciones dare, non accipere consue-
visse. Qui cum in oppidum revertissent, relato responso 6
clamore sublato omni genere telorum emisso pugnare
pro muro toto coeperunt ; propter quod fere magna pars
hominum qui in castris nostris essent non dubitarunt quin
10 eruptionem eo die essent facturi. Ita corona circumdata 7
pugnatum est aliquamdiu vehementissime, simulque baUista
missa a nostris turrem deiecit, qua adversariorum qui in
ea turre fuerant quinque deiecti sunt et puer, qui ballistam
solitus erat observare.
15 tEius praeteriti temporist Pompeius trans flumen Salsum 14
castellum constituit neque a nostris prohibitus falsaque illa
opinione gloriatus est quod prope in nostris partibus locum.
tenuisset. Item insequenti die eadem consuetudine dum 2
longius prosequitur, quo loco equites nostri stationem habu-
20 erant, aHquot turmae cum levi armatura impetu facto loco
sunt deiecti et propter paucitatem nostrorum equitum simul
cum levi armatura inter turmas adversariorum protriti. Hoc 3
in conspectu utrorumque castrorum gerebatur, et maiore
Pompeiani exsultabant gloria longius quod nostris cedenti-
25 bus prosequi coepissent. Qui cum aUquo loco a nostris 4
recepti essent, ut consuessent, tex similit virtute, clamore
facto aversati sunt proeUum facere.
Fere apud exercitus haec est equestris proeH consuetudo : 15
cum eques ad dimicandum dimisso equo cum pedite con-
30 greditur, nequaquam par habetur ; id quod in hoc accidit
6 Oui D : Ibi T' : llli L' 15 teniporis Pompeius] tempompeius D
Eius diei praetcrito tempore Nipperdcy 25 aliquo] aequo Lipsins
26 recepti X: exccpti Glatidorp ex simili] eximia Momiusen
29 dimisso equo iccl. Nipperdey 30 post quod add. contra
Hoffninnn
CAES. HISPAN. 18
INCERTI AVCTORIS
.' proelio. Cuni pedite.s levi armatura lecti ad pugnani equi-
tibus nostris nec opinantibus venis.sent, idque in ])roelio
r, animadversum esset, complures ex equis descenderunt. Ita
exiguo tempore eques pedestre [pedes equestre] proelium
facere coepit, usque eo ut caedem proxime a vallo fecerint. 5
4 In quo proelio adversariorum ceciderunt cxxiii, com-
pluresque armis exuti, multi vulneribus adfecti in castra
5 sunt redacti. Nostri ceciderunt iii ; saucii xii pedites et
equites v. Eius diei insequenti tempore pristina consuetu-
6 dine pro muro pugnari coeptum est. Cum bene magnam 10
multitudinem telorum ignemque nostris defendentibus inie-
cissent, nefandum crudelissimumque facinus sunt aggressi
in conspectuque nostro hospites qui in oppido erant iugu-
lare et de muro praecipites mittere coeperunt, sicuti apud
barbaros ; quod post hominum memoriam numquam est 15
factum.
16 Huius diei extremo tempore a Pompeianis clam [ad]
nostros tabellarius est missus, ut ea nocte turris aggerem-
2 que incenderent et tertia vigilia eruptionem facerent. Ita
igne telorumque multitudine iacta cum bene magnam 20
partem noctis consumpsissent, portam, quae e regione et in
conspectu Pompei castrorum fuerat, aperuerunt copiaeque
totae eruptionem fecerunt secumque extulerunt virgulta,
cratis ad fossas complendas et harpagones ad casas, quae
stramenticiae ab nostris hibernorum causa aedificatae erant, 25
diruendas et incendendas, praeterea argentum, vestimenta,
ut, dum nostri in praeda detinentur, illi caede facta ad
praesidia Pompei se reciperent : nam quod existimabat
eos posse conatum efificere, nocte tota ultra ibat flumen
3 Salsum in acie. Quod factum licet nec opinantibus nostris 30
4 pedes equestre dcl. Nippcrdcy 9 sequenti D 17 ad del. edd.
21 T\oc\:\s Sioffel : muri ^ 23 virgulta, crates A^j>/'iT(/<'.V : culta
tes T: culcatas L' : calcatas D 29 conatum edd. : conatu X
ibatl stabat Koc/i
DE BELLO HISPANIENSI LIBER
esset gestum, tamen virtute freti repulsos multisque vulneri-
bus adfectos oppido represserunt, praedam armaque eorum
sunt potiti vivosque aliquos ceperunt, qui postero die sunt
interfecti. Eodemque tempore transfuga nuntiavit ex 4
5 oppido lunium, qui in cuniculo fuisset, iugulatione oppi-
danorum facta clamasse facinus se nefandum et scelus
fecisse : nam eos nihil meruisse quare tali poena adfice-
rentur qui eos ad aras et focos suos recepissent, eosque
hospitium scelere contaminasse ; multa praeterea dixisse :
10 qua oratione deterritos amplius iugulationem non fecisse.
Ita postero die TuUius legatus cum Catone Lusitano 17
venit et apud Caesarem verba fecit : ' Utinam quidem di
immortales fecissent ut tuus potius miles quam Cn. Pompei
factus essem et hanc virtutis constantiam in tua victoria,
15 non in iUius calamitate praestarem. Cuius funestae laudes 2
quoniam ad hanc fortunam reciderunt ut cives Romani
indigentes praesidi . . . et propter patriae luctuosam perni-
ciem dedimur hostium numero, qui neque in illius pro-
spera acie primam fortunam neque in adversa secundam
20 obtinuimus [victoriam], qui legionum tot impetus susten-
tantes, nocturnis diurnisque operibus gladiorum ictus
telorumque missus exceptantes, rehcti et deserti a Pompeio,
tua virtute superati salutem a tua clementia deposcimus
petimusque ut ' . . . ' qualem gentibus me praestiti, similem 3
25 in civium deditione praestabo.'
Remissis legatis, cum ad portam venissent, Ti. Tullius 18
. . . et cum introeuntem +C. Antoniust insecutus non
esset, revertit ad portam et hominem apprehendit. Quod 2
Tiberius cum fieri animadvertit, simul pugionem eduxit et
5 lunium] unum Monunscn 17 post praesidi add. simus Flcisclici-
qui dedimur in demur nnitat 18 prospera oni. D 20 victoriam
del. Nippcrdey 22 exceptantes iCoc// : expectantes ^ 24 petimus
ut qualem DT' : petimusque et qualem L' {nddito ait in U) 26
/>os/ Tullius lacimani not. Krancr 27 cum] eumZ.f,'^ C. Antonius
X : Cato Lusitanus Krancr
18*
INCERTI AVCTORIS
3 manum eius incidit. Ita refugerunt ad Caesarem. Eodem-
que tempore signifer de legione prima iransfugit et innotuit,
quo die equestre proelium factum esset, suo signo perisse
homines xxxv, neque licere castris Cn. Pompei nuntiare
4 neque dicere perisse quemquam. Servus, cuius dominus in 5
Caesaris castris fuisset — uxorem et filios in oppido reliquerat
— dominam iugulavit et ita clam a Caesaris praesidiis in
Pompei castra discessit et indicium glande scriptum misit,
per quod certior fieret Caesar quae in oppido ad defen-
5 dendum compararentur. Ita litteris acceptis, cum in lo
oppidum revertisset qui mittere glandem inscriptam sole-
6 bat, . . . Insequenti tempore duo Lusitani fratres trans-
fugae nuntiarunt quam Pompeius contionem habuisset :
quoniam oppido subsidio non posset venire, noctu e.x
adversariorum conspectu se deducerent ad mare versum ; 15
unum respondisse ut potius ad dimicandum descenderent
quam signum fugae ostenderent ; eum qui ita locutus esset
7 iugulatum. Eodem tempore tabellarii eius deprensi qui ad
oppidum veniebant : quorum litteras Caesar oppidanis
obiecit et, qui vitam sibi peteret, iussit turrem ligneam 20
oppidanorum incendere ; id si fecisset, ei se promisit
omnia concessurum. Quod difficile erat factu, ut eam
8 turrem sine periculo quis incenderet. Ita tfune crure de
lignot cum propius accessisset, ab oppidanis est occisus.
9 Eadem nocte transfuga nuntiavit Pompeium et Labienum 25
de iugulatione oppidanorum indignatos esse.
19 Vigilia secunda propter multitudinem telorum turris
Hgnea, quae nostra fuisset, ab imo vitium fecit usque
2 ad tabulatum secundum et tertium. Eodem tempore pro
muro pugnarunt acerrime et turrim nostram ut superiorem 30
2 innotuit D : non timuit /3 : nuntiavit Aldtis 6 filium U'V
7 dominam Woelffliii : dominum X 1 1 revertissent D solebat
Nippcrdcy qiii lacnnani notavit: solebant ^Y 20 abiecit jS 23
de ligno X : deligato Godiviii, Hoffniann qni fune sccl. 28 vcrba
lignea ct nostra intcr se pci-niittat Hoffmann 30 ct oiii. LUT'
DE BELLO HISPANIENSI LIBER
incenderunt, iclcirco quod ventum oppidani secundum habu-
erunt. Insequenti luce materfamilias de muro se deiecit et 3
ad nos transiliit dixitque se cum familia constitutum habuisse
ut una transfugerent ad Caesarem ; illam oppressam et iu-
5 gulatam. Hoc praeterea tempore tabellae de muro sunt 4
deiectae, in quibus scriptum est inventum : ' L. Munatius
Caesari. Si mihi vitam tribues, quoniam ab Cn. Pompeio
sum desertus, qualem me illi praestiti tali virtute et con-
stantia futurum me in te esse praestabo.' Eodem tempore 5
10 oppidani legati qui antea exierant Caesarem adierunt : si
sibi vitam concederet, sese insequenti luce oppidum esse
dedituros. Quibus respondit se Caesarem esse fidemque 6
praestaturum. Ita ante diem xi. Kal. Mart. oppido potitus
imperator est appellatus.
15 Quod Pompeius ex perfugis cum deditionem oppidi 20
factam esse scisset, castra movit Ucubim versus et circum
ea loca castella disposuit et munitionibus se continere
coepit . . . Caesar movit et propius castra castris contulit.
Eodem tempore mane loricatus unus ex legione vernacula 2
20 ad nos transfugit et nuntiavit Pompeium oppidanos
Ucubensis convocasse eisque ita imperavisse, ut diligentia
adhibita perquirerent qui essent suarum partium itemque
adver.sariorum victoriae fautores. Hoc praeterito tempore 3
in oppido quod fuit captum servus est prensus in cuniculo
25 quem supra demonstravimus dominam iugulasse : is vivus
est combustus. Idemque temporis centuriones loricati viii 4
ad Caesarem transfugerunt ex legione vernacula, et equites
nostri cum adversariorum equitibus congressi sunt, et saucii
aliquot occiderunt levi armatura. Ea nocte speculatores 5
30 prensi servi iii et unus ex legione vernacula. Servi sunt in
crucem sublati, militi cervices abscisae.
I incenderunt DL'T- : incenderent T' 6 Munatius L'T:
Manutius /': MutiusZ) 7 tribuis £) i6UcubimA' versus et
\ : versus set L : versus sedce//. 25 dominam] dominum L 29
7)erba Ea — 21 § i armatura oiit. D 31 militi A5 : miljtibus X
INCERTI AVCTORIS
21 Postero die equites cum levi armatura cx aclversariorum
2 castris ad nos transfugerunt. Et eo tempore circiter XL
equites ad aquatores nostros excucurrerunt, non nullos
interfecerunt, item alios vivos abduxerunt ; e quibus capti
3 sunt equites viii. Insequenti die Pompeius securi percussit 5
homines Lxxiiii, qui dicebantur esse fautores Caesaris
victoriae, reliquos rursus in oppidum iussit deduci ; ex
quibus effugerunt cxx et ad Caesarem venerunt.
22 Hoc praeterito tempore, qui in oppido Ategua Ursaonenses
capti sunt legati profecti sunt cum nostris uti rem gestam lo
Ursaonensibus referrent, quid sperarent de Cn. Pompeio,
cum viderent hospites iugulari ; praeterea multa scelera ab
2 eis fieri qui praesidi causa ab eis reciperentur. Qui aan ad
oppidum venissent, nostri, qui fuissent equites Romani et
senatores, non sunt ausi introire in oppidum, praeter quam 15
3 qui eius civitatis fuissent. Quorum responsis ultro citroque
acceptis et redditis cum ad nostros se reciperent qui extra
oppidum fuissent, illi praesidio insecuti ex tadversionet
legatos iugularunt. Duo reliqui ex eis fugerunt et Caesari
rem gestam detulerunt . . . et speculatores ad oppidum 20
4 Ateguam miserunt. Qui cum certum comperissent lega-
torum responsa ita esse gesta quem ad modum illi rettuHs-
sent, ab oppidanis concursu facto eum qui legatos iugulasset
lapidare et ei manus intentare coeperunt : illius opera se
5 perisse. Ita vix periculo Hberatus petiit ab oppidanis ut ei 25
liceret legatum ad Caesarem proficisci : illi se satisfacturum.
6 Potestate data cum inde esset profectus, praesidio comparato,
cum bene magnam manum fecisset et nocturno tempore per
fallaciam in oppidum esset receptus, iugulationem magnam
2 XL 7"' : XI DU' : undecim Z. 7 rursusin /'fe.scA^'/': versum /3
'\n D 9 Ategua Aldtis: articula X Ursaonenses Ciaccotiius
bursavonenses X 11 Ursaonensibus Ciacconius : bursavonensibus T
bursavolensibus cett. 13 cum add. ed. pr. 18 aversione Aldus
Ursaone Madvig 20 lacunam not. Nipperdey 25 petiit at ultinia
verba veteris scriptnrae in cod. L : reliqua recentissima sunt. Hinc ad
finem libri /8 — consensus U' et T'
DE BELLO HISPANIENSI LIBER
facit principibusque qui sibi contrarii fuissent interfectis
oppidum in suam potestatem recepit. Hoc praeterito 7
tempore servi transfugae nuntiaverunt oppidanorum bona
venire neque extra vallum licere exire nisi discinctum,
5 idcirco quod ex quo die oppidum Ategua esset captum
metu conterritos compluris profugere in Baeturiam ; neque
sibi ullam spem victoriae propositam habere et, si qui ex
nostris ttransfugerent, in levem armaturam coici eumquet
non amplius xvii accipere.
10 Insequenti tempore Caesar castris castra contulit et 23
bracchium ad flumen Salsum ducere coepit. Hic dum 2
in opere nostri distenti essent, complures ex superiore loco
adversariorum decucurrerunt nec desinentibus nostris multis
tehs iniectis compluris vulneribus adfecere. Hic tum, ut 3
15 ait Ennius, 'nostri cessere parumper.' Itaque praeter
consuetudinem cum a nostris animadversum esset cedere,
centuriones ex legione v. flumen transgressi duo restituerunt
aciem, acriterque eximia virtute pluris cum agerent, ex
superiore loco multitudine telorum alter eorum concidit.
20 Ita cum eius compar proelium facere coepisset, cum un- 4
dique se circumveniri animum advertisset, regressus pedem
offendit. i Huius concidentis temporis aquarit fortis in- 5
signia cum complures adversariorum concursum facerent,
equites nostri transgressi inferiore loco adversarios ad vallum
25 agere coeperunt. Ita cupidius dum intra praesidia illorum 6
student caedem facere, a turmis et levi armatura sunt inter-
4 venire Lipsius : vendere X neque Nipperdey : ne cui X
licere Nipperdey : liceret X 7 et si cod. Voss. qito iisus est Clarke :
ut si A" 8 transfugerent £): transfugerunt /3: transfugeret /Vmr//?;-
eumque U'V : eumquae T: eum qui Z) : 5? n'//;/f//o- transfugerent, /(/V
scribi potest eamque 9 xvii DT' : sedecim U' : asses vn
Momnisen 13 desinentibus Vossiiis : detinentibus D'^^ : timenti
bus D^ nostris edd. : nostros X 14 tum Glandorp : dum X
20 eius compar cdd. : eis compar DT' : is compar U' post compar
add. impar Nipperdey 21 regressus Lipsins : ingressus X 22
In huius concidentis centurionis ac viri Nipperdey insigni D
24 inferiore Heinsius : interiori X
INCERTI AVCTORIS
7 clusi, Quorum nisi summa virtus fuisset, vivi capti essent :
nam et munitione praesidi ita coangustabantur ut eciues
8 spatio intercluso vix se defendere posset. Ex utroque
genere pugnae complures sunt vulneribus adfecti, in quis
etiam Clodius Arquitius ; inter quos ita comminus est pu- 5
gnatum ut ex nostris praeter duos centuriones sit nemo
desideratus gloria se efferentis.
24 Postero die ad Soricariam utrorumque convenere copiae.
2 Nostri bracchia ducere coeperunt. Pompeius cum animad-
verteret castello se excludi Aspavia, quod est ab Ucubi 10
milia passuum v, haec res necessario devocabat ut ad dimi-
candum descenderet ; neque tamen aequo loco sui po-
testatem faciebat, sed ex grumo . . . excelsum tumulum
capiebant, usque eo ut necessario cogeretur iniquum locum
3 subire. Quo de facto cum utrorumque copiae tumulum 13
excellentem petissent, prohibiti a nostris sunt deiecti
planitie. Quae res secundum nostris efficiebat proelium.
4 Undique cedentibus adversariis non parum magna in caede
5 versabantur. tQuibus mons, non virtus, saluti fuit. Quo
subsidio, ut, nisi advesperasset, a paucioribus nostris omni 20
6 auxilio privati essentt. Nam ceciderunt ex levi armatura
cccxxiii, ex legionariis cxxxviii, praeterquam quorum
arma et spolia sunt ablata. Ita pridie duorum centurionum
interitio hac adversariorum poena est Htata.
25 Insequenti die pari consuetudine cum ad eundem locum 25
eius praesidium venisset, pristino illo suo utebantur insti-
tuto : nam praeter equites nulli loco aequo se committere
2 audebant. Cum nostri in opere essent, equitum copiae
8 ad Soricariam Glandorp : ab Soricaria X 13 lacitnani not.
Nipperdcy 14 capiebat T^ codd. recc. 19 Ouo] quod T 20
ut om. T, Dinter qiti post subsidio add. subnisi. Hoffiunnn qiti verha
omni auxilio sed. Locum corruptitni ita restitttit Knehler : Ouibus mons
saluti, non virtus fuit subsidio, ut. nisi etc. : Nipperdey scripsit Quibus
mons non virtus saluti fuit subsidio. Ouod nisi etc. 22 cccxxiiii /3
23 allata /3 Ita . . . litata oni. D 27 nulli Mortis : nullo X
28 distenti post opere add. Kitehhr
DE BELLO HISPANIENSI LIBER
concursus facere coeperunt, simulque vociferantibus legi-
onariis, cum locum efflagitarent, ut consueti insequi —
existimare posses paratissimos esse ad dimicandum — nostri
ex humili convalle bene longe sunt egressi et planitie in
5 aequiore loco constiterunt. Illi tamen procul dubio ad 3
congrediendum in aequum locum non sunt ausi descendere
praeter unum Antistium Turpionem ; qui fidens viribus ex
adversariis sibi parem esse neminem agitare coepit. Hic, 4
ut fertur Achillis Memnonisque congressus, Q. Pompeius
10 Niger, eques Romanus Italicensis, ex acie nostra ad con-
grediendum progressus est. Quoniam ferocitas Antisti 5
omnium mentis converterat ab opere ad spectandum, acies
sunt dispositae : nam inter bellatores principes dubia erat
posita victoria, ut prope videretur finem bellandi duorum
15 dirimere pugna. tlta avidi cupidique suarum quisque [ex] 6
partium virorum fautorumque voluntas habebatur. Quorum 7
virtute alacri, cum ad dimicandum in planitiem se contu-
lissent, scutorumque laudis insignia praefulgens opus caela-
tum . . . quorum pugna esset prope profecto dirempta, nisi
20 propter equitum concessum, ut supra demonstravimus . . .
levem armaturam praesidi causa non longe ob opere . . .
castra constituitt. Ut, nostri equites in receptu dum ad 8
castra redeunt, adversarii cupidius sunt insecuti, universi
clamore facto impetum dederunt. Ita metu perterriti, cum 9
25 in fuga essent, multis amissis in castra se recipiunt.
Caesar ob virtutem turmae Cassianae donavit milia xiii et 26
2 ut consueti insequi L'''/'' : exconsuetudineinsequenti /)(?)AS : an
insequendi? Inierpiiiidioiieni vnbonuti insequi . . . nostri coirexit
Moniiiisen 4 in aequiore Z)rtf /« : inaequoreZ): iniquiori U'T' :
in iniquiore V 11 est add. A^5 13 pvincipes ec/c/. : etprincipesA :
principesque A" 15 Locntn prae lacunis insanabilcni frnstra scscentis
modis rctiactavernnt codd. recc. et edd. ex oiii. F^V rg prope
post opere transponit Flcischer 20 concessum] congressum
Nipperdey 22 Ut, nostri Knebler: ut nostri X : ut nostros edd.
24 dederunt edd. : dederant X 26 milia xiii cdd. : mil .\in codd. :
denarium tria milia Moiiittiscn
INCERTI AVCTORIS
2 praefecto torques aureos v et levi armaturae niilia xii. Hoc
die A. Baebius et C. Flavius et A. Trebellius, equites
Romani Astenses, argento prope tecti tequitest ad Caesa-
rem transfugerunt ; qui nuntiaverunt equites Romanos con-
iurasse omnis qui in castris Pompei essent ut transitionem 5
facerent ; servi indicio omnis in custodiam esse coniectos,
3 e quibus occasione capta se transfugisse. Item hoc die
litterae sunt deprensae, quas mittebat Ursaonem Cn. Pom-
peius : ' S. V. G. E. V. Etsi, prout nostra felicitas, ex sen-
tentia adversarios adhuc propulsos habemus, [qui] si aequo ro
loco sui potestatem facerent, celerius quam vestra opinio
4 fert bellum confecissem ; sed exercitum tironem non audent
in campum deducere nostrisque adhuc tfretit praesidiis
bellum ducunt. Nam singulas civitates circumsederunt :
5 inde sibi commeatus capiunt. Quare et civitates nostrarum 15
partium conservabo et bellum primo quoque tempore con-
6 ficiam. Cohortes . . . animo habeo ad vos mittere.
Profectu nostro commeatu privati necessario ad dimicandum
descendent.'
27 Insequenti tempore cum nostri in opere distenti essent, 20
equites in oliveto, dum Hgnantur, interfecti sunt aHquot.
2 Servi transfugerunt, qui nuntiaverunt, a. d. iii. Non. Mart.
proeUum ad Soricariam quod factum est, ex eo tempore
metum esse magnum, et Attium Varum circum castella
3 praeesse. Eo die Pompeius castra movit et contra tSpaUmt 25
in oHveto constituit. Caesar prius quam eodem est pro-
4 fectus, luna hora circiter sexta visa est. Ita castris motis
I milia xii edd. : mil o c ci codd. : denarium duo milia Mommsen
2 equites X : equos cod. Norvic. 3 teciis eqws Glandorp 10 pro-
pulso cod. Scalig. habemus add. edd. e.xcodd. recc. qui om.
codd. recc. 12 tironem DFT: tironum UV 13 freti DU'V :
fixi T, edd. : \vrei\i\ Mominscii i-j post Cohortes hiciiiiain not.
Kiiebler : in add. Davies ' e.v cod. Ciaccon? 18 Profectu Mommsen :
Profecto X 23 ad Soricariam Clarke: ad Soriciam U'V \ ad
siticia T: adfore D 25 Spalim DU'T: Sparim V: vnlgatam
correctionem Hispalim coarguit Mominsen
DE BELLO HISPANIENSI LIBER
Ucubim Pompeius praesidium quod reliquit iussit incen-
dere, ut deusto oppido in castra maiora se reciperent.
Insequenti tempore Ventiponem oppidum cum oppugnare 5
coepisset, deditione facta iter fecit in Carrucam, contra
5 Pompeium castra posuit. Pompeius oppidum, quod contra 6
sua praesidia portas clausisset, incendit ; milesque, qui
fratrem suum in castris iugulasset, interceptus est a nostris
et fustibus percussus. Hinc itinere facto in campum
Mundensem cum esset ventum, castra contra Pompeium
10 constituit.
Sequenti die cum iter facere Caesar cum copiis vellet, 28
renuntiatum est a speculatoribus Pompeium de tertia vigilia
in acie stetisse. Hoc nuntio allato vexillum proposuit. 2
Idcirco enim copias eduxerat, quod Ursaonensium civitati,
15 gui siti fuissent fautores, antea litteras miserat Caesarem
nolle in convallem descendere, quod maiorem partem exer-
citus tironem haberet. Hae litterae vehementer confirma- 3
bant mentis oppidanorum. Ita hac opinione fretus totum
se facere posse existimabat : etenim et natura loci defende-
20 batur et ipsius oppidi munitione, ubi castra habuit constituta.
Namque ut superius demonstravimus, loca excellentia 4
tumulis contineri tinterim nulla planitia edividitt ; id quod
eo incidit tempore.
Planities inter utraque castra intercedebat circiter milia 29
25 passuum v, ut auxiHa Pompei duabus defenderentur rebus,
oppido et excelsi loci natura. Hinc dirigens proxima 2
planities aequabatur. Cuius decursum antecedebat rivus,
I Ucubim cdd. : Aucubim V : Accubim DU'T incendere
ut D : incendere et V : incenderent et U' : ut incenderent et 7^ 3
Ventiponem Nipperdey : Ventiponte X 8 fustibus D : fusti U'T:
fuste y 12 praenuntiatum V 15 qui sui add. Nippcrdcy 18
totum se Oiideiidorp : totum D : totos /8 : tuto se Lipsins 19 de-
fendebatur A5 : defendebantur X 21 superioribus T 22
nulla planitia edividit D: nulla planitiae dividit U'T: nullam
planitie dividi V intervallo planitiei dividi Nippcrdey 25
auxilia X : praesidia Nipperdey 26 oppido et excelsi Nipperdey •
oppidi excelsi et X dirigens X : derigens Kucbler
INCERTI AVCTORIS
qui ad eorum accessum summam efificiebat loci iniquitatem :
nam palustri et voraginoso solo currens erat ad dextram.
3 Itaque Caesar cum aciem derectam vidisset, non habuit
dubium quin media planitie in aequum ad dimicandum
adversarii procederent. Hoc erat in omnium conspectu. 5
4 Huc accedebat ut locus illa planitie tequitatum ornaret
et diei solisque serenitatemt, ut mirificum et optandum
tempus prope ab dis immortalibus illud tributum esset ad
5 proelium committendum. Nostri laetari, non nuUi etiam
timere, quod in eum locum res fortunaeque omnium 10
deducerentur ut, quidquid post horam casus tribuisset, in
6 dubio poneretur. Itaque nostri ad dimicandum procedunt,
id quod adversarios existimabamus esse facturos ; qui tamen
a munitione oppidi longius non audebant procedere, tin
quo sibi prope murum adversariist constituebant. Itaque 15
7 nostri procedunt. Interdum aequitas loci adversarios
efiflagitabat ut tali condicione contenderent ad victoriam ;
neque tamen illi a sua consuetudine discedebant, ut aut
8 ab excelso loco aut ab oppido discederent. Nostri pede
presso propius rivum cum appropinquassent, adversarii 20
patrocinari loco iniquo non desinunt.
30 Erat acies xiii aquilis constituta, quae lateribus equitatu
tegebatur cum levi armatura milibus sex, praeterea auxiliares
accedebant prope alterum tantum , nostra praesidia Lxxx
2 cohortibus, octo milibus equitum. Ita cum in extrema 25
planitie iniquum in locum nostri appropinquassent, paratus
I eorum X -. del. Hoffmnnn : aquatorum Mommsen 2 dextram
T tcste Diicbner, edd. : dextrum (dextera T teste Kitcbler) X 3
Itaque Nipperdey : Id quod X derectam DU : directam T :
directum V 6 Huc edd. : Hoc X accedebat T : accidebat
cett. ornaret X : evocaret Krancr 7 serenitate Kraner
sec. Nipperdey illam planitiei aequitatem ornaret diei solisque
serenitate Madvig 14 immo se ibi Moinmsen 15 adversarii
Motimscn, Fleischer post murum add. praesidium ab Ktiebkr
16 aequitas /3 : equites D 19 discederent X : c.v descenderent
corr. D 25 octo V : viii U' : viiii D : viiii T
DE BELLO HISPANIENSI LIBER
hostis erat superior, ut transeundum superius iter vehementer
esset periculosum. Quod cuni a Caesare esset animad- 3
versum, ne quid temere culpa secus admitteretur, eum
locum definire coepit. Quod cum hominum auribus esset 4
5 obiectum, moleste et acerbe accipiebant se impediri quo
minus proeHum conficere possent. Haec mora adversarios 5
alacriores efticiebat : Caesaris copias timore impediri ad
committendum proeUum. Ita se elTerentes iniquo loco sui 6
potestatem faciebant, ut magno tamen periculo accessus
10 eorum haberetur. Hic decumani suum locum, cornum 7
dextrum, tenebant, sinistrum iii. et v., itemque cetera
auxiha et equitatus. ProeUum clamore facto committitur.
Hic etsi virtute nostri antecedebant, adversarii loco su- 31
periore se defendebant acerrime, et vehemens fiebat ab
15 utrisque clamor telorumque missu concursus, sic ut prope
nostri diftiderent victoriae. Congressus enim et clamor, 2
quibus rebus maxime hostis conterretur, in coUatu pari erant
condicione. Ita ex utroque genere pugnae cum parem 3
virtutem ad beUandum contuUssent, pilorum missu fixa
20 cumulatur et concidit adversariorum muUitudo. Dextrum 4
[ut] demonstravimus decumanos cornum tenuisse ; qui etsi
erant pauci, tamen propter virtutem magno adversarios timore
eorum opera adficiebant, quod a suo loco hostis vehementer
premere coeperunt, ut ad subsidium, ne ab latere nostri
25 occuparent, legio adversariorum traduci coepta sit ad
dextrum. Quae simul est mota, equitatus Caesaris sinistrum 5
cornum premere coepit ita uti eximia virtute proeUum facere
3 secus^: suorum Kuebler 4 definire U'T : diffinireZJF:
decVmare coni. Kttebler 5 se om. T' 10 covnum DU : cor-
nuum F: cornu FT ir pos( v. acfci. legio A-5 et qtiod ante
cetera hab. X post auxilia pos. edd. vett. : add. et post auxilia alii
14 se oni. X : post adversarii legitnr in codd. rccc. ; post superiore
posnit Nippcrdcy 17 erant Aldns : erat X 21 ut secL edd.
cornum DU'V : conui T 23 adficiebat Monnnsen 25 a dextro
Glandorp 26 sinistrum X: sinistro Nippcrdey 27 cornum DU :
cornu FT' Nipperdey
INCERTI AVCTORIS
possent, [ut] locus in aciem ad subsidium veniendi non
6 daretur. Ita cum clamor esset intermixtus gemitu gladio-
rumque crepitus auribus oblatus, imperitorum mentis timore
7 praepediebat. Hic, ut ait Ennius, pes pede premitur, armis
teruntur arma, adversariosque vehementissime pugnantes 5
S nostri agere coeperunt ; quibus oppidum fuit subsidio. Ita
ipsis Liberalibus fusi fugatique non superfuissent, nisi in
9 eum locum confugissent ex quo erant egressi. In quo
proelio ceciderunt milia hominum circiter xxx et si (juid
ampHus, praeterea Labienus, Attius Varus, quibus occisis 10
utrisque funus est factum, itemque equites Romani partim
10 ex urbe partim ex provincia ad miUa iii. Nostri desiderati
ad hominum mille partim equitum partim peditum ; saucii
11 ad D Adversariorum aquilae sunt ablatae xiii et signa et
fasces praeterea hos habuit ... 15
32 . . . ex fuga hac qui oppidum Mundam sibi constituissent
praesidium, nostrique cogebantur necessario eos circum-
2 vallare. Ex hostium armis pro caespite cadavera coUoca-
bantur, scuta et pila pro vallo ; insuper toccisi et gladio ut
mucro ett capita hominum ordinata ad oppidum conversa 20
universa, hostium timorem . . . virtutisque insignia proposita
3 viderent et vallo circumcluderentur adversarii. Ita Galli
traguHs iaculisque oppidum ex hostium cadaveribus [sunt]
4 circumplexi oppugnare coeperunt. Ex hoc proeUo Valerius
adulescens Cordubam cum paucis equitibus fugit ; Sex. 25
5 Pompeio, qui Cordubae fuisset, rem gestam refert. Cognito
hoc negotio, quos equites secum habuit, quod pecuniae
I wt, fortasse in at tnittandtim, seclusi 2 gemitu V : gemitus
cett. 3 crepitu V timor Vascosanits 13 millcjoo /3 : co Z>
14 ad D f/' : a de Z) : praeter V : om. T Inter fineni hiiius
capitis et initiiini seqttcntis c.rcidisse aliqttid vidit Nippcrdey 18
scuta et pila pro vallo, pro caespite cadavera collocabantur Nipperdey
gladios V: gladia Z>f/-/' 19 occ\s\] abscisa. Oiidetidorp 20
mocro D : mucronem V in gladiorum mucrone Nipperdey
21 antc hostium inscr. ut et ad Hoffniann post timorem lacnn.
notavit Nipperdcy 23 sunt oni. cod. Petav., cdd. 24 Valerius
V : Falerius cett.
DE BELLO HISPANIENSI LIBER
secum habuit eis distribuit et oppidanis dixit se de pace ad
Caesarem proficisci et secunda vigilia ab oppido discessit.
Cn. Pompeius cum equitibus paucis non nuUisque peditibus 6
ad navale praesidium parte altera Carteiam contendit, quod
5 oppidum abest ab Corduba milia passuum clxx. Quo cum 7
ad octavum miliarium venisset, P. Caucilius, qui castris antea
Pompei praepositus esset, eius verbis nuntium mittit eum
minus belle habere : ut mitterent lecticam qua in oppidum
deferri posset. Lecticariis missis Pompeius Carteiam de- 8
10 fertur. Qui illarum partium fautores essent conveniunt in
domum quo erat delatus — qui arbitrati sunt clanculum
venisse — ■, ut ab eo quae vellent de bello requirerent. Cum
frequentia convenisset, de lectica Pompeius eorum in fidem
confugit.
15 Caesar ex proeHo Munda munitione circumdata Cordubam 33
venit. Qui ex caede eo refugerant, pontem occuparunt.
Cum eo ventum esset, conviciari coeperunt : nos ex proelio 2
paucos superesse ; quo fugeremus ? Ita pugnare coeperunt
de ponte. Caesar flumen traiecit et castra posuit. Scapula, 3
20 totius seditionis, familiae et libertinorum caput, ex proeHo
Cordubam cum venisset, familiam et libertos convocavit,
pyram sibi exstruxit, cenam adferri quam optimam imperavit,
item optimis insternendum vestimentis : pecuniam et ar-
gentum in praesentia familiae donavit. Ipse de tempore 4
25 cenare ; resinam et nardum identidem sibi infundit. Ita
novissimo tempore servum iussit et Hbertum, qui fuisset eius
concubinus, alterum se iugulare, alterum pyram incendere.
Oppidani autem, simul Caesar castra contra ad oppidum 34
posuit, discordare coeperunt usque eo ut clamor in castra
4 parte altera X : parandum Kucbler 6 Caucilius Scaltger :
Caucili X 9 posset D : possit /3 Lecticariis Fleischer :
litteris X 10 partum D 11 delatus A5 : dilatus X 15
Munda add. Rhellicaims 17 ventum codd. recc. : circumventum
(circumven | ventum F) X convitiari V : convitiare DU'T
25 resinam codd, recc. : sitam vcl sicam X : stactam Ondendorp :
spicam Oberlin 28 ad om. U'
INCERTI AVCTORIS
nostra perveniret tferet inter Caesarianos et inter Pom-
2 peianos. Erant hic legiones duae ex perfugis conscriptae,
partim oppidanorum servi, qui erant a Sex. Pompeio manu
missi ; qui in Caesaris adventum tdescenderet coeperunt.
3 Legio XIII. oppidum defendere coepit, tnont cum iam 5
4 depugnarent, turris ex parte et murum occuparunt. Denuo
legatos ad Caesarem mittunt, ut sibi legiones subsidio intro-
mitteret. Hoc cum animadverterent homines fugitivi, oppi-
5 dum incendere coeperunt. Qui superati a nostris sunt
interfecti hominum milia xxii, praeter quam extra murum 10
6 qui perierunt. Ita Caesar oppido potitur. Dum hic
detinetur, ex proelio quos circummunitos superius demon-
stravimus, eruptionem fecerunt et bene multis interfectis in
oppidum sunt redacti.
35 Caesar Hispalim cum contendisset, legati deprecatum 15
venerunt. Ita cum ad oppidum esset ventum, Caninium
cum praesidio legatum intromittit : ipse castra ad oppidum
2 ponit. Erat bene tmagnumt intra Pompeianarum partium,
quae praesidium receptum indignaretur clam quendam Phi-
lonem, illum, qui Pompeianaruni partium fuisset defensor 20
Z acerrimus — is tota Lusitania notissimus erat— : hic clam
praesidia Lusitaniam proficiscitur et Caecilium Nigrum,
hominem barbarum, ad Lennium convenit, qui bene magnam
4 manum Lusitanorum haberet. Reversus Hispalim in oppi-
dum denuo noctu per murum recipitur : praesidium, vigiles 25
iugulant, portas praecludunt, de integro pugnare coeperunt.
I fere X : rixae coni. Mommseii : verba fere . . . Pompeianos secl.
Hoffinann 2 duae Madvig : quae X 4 descendere X :
discedere Ditebner : discordare Nippcrdey 5 non X : nam \ :
nona vel nonani coni. Hoffmann : ne Fleischer qui infra occuparent
citm T^ scribit 6 depugnarent Nippcrdey : repugnarent X
Denuo X : denique edd. : demum Fleischer 8 homines A5 :
nomine /8 : nomini D 11 potilur X : potitus X 13 multis
interfectis cdd. : multi interfecti X 15 Hispalim edd. : hispali X
descendissct V 18 magnum X: magna manus Ciacconiits
23 hominem barbarum Glandorp : nominc barbarum (barbaro ZJ-T^j X
24 Reversus cod. Voss. : rursus X in rdd. post Ondendorp 25
praesidium om. D
DE BELLO HLSPANIENSI LIBER
Dum haec geruntur, legati Carteienses renuntiaverunt 36
quod Pompeium in potestate haberent. Quod ante Caesari
portas praeclusissent, illo beneficio suum maleficium existi-
mabant se lucri facere. Lusitani Hispali pugnare nullo
5 tempore desistebant. Quod Caesar cum animadverteret, si 2
oppidum capere contenderet, timuit ne homines perditi in-
cenderent et moenia delerent ; ita consilio habito noctu
patitur Lusitanos eruptionem facere ; id quod consulto non
existimabant fieri. Ita erumpendo navis, quae ad Baetim 3
10 flumen fuissent, incendunt. Nostri dum incendio detinen-
tur, illi profugiunt et ab equitibus conciduntur. Quo facto 4
oppido reciperato Astam iter facere coepit ; ex qua civitate
legati ad deditionem venerunt. Mundenses, qui ex proelio
in oppidum confugerant, cum diutius circumsiderentur,
ip bene multi deditionem faciunt et, cum essent in legionem
distributi, coniurant inter sese, ut noctu signo dato qui in
oppido fuissent eruptionem facerent, illi caedem in castris
administrarent. Hac re cognita insequenti nocte vigilia 5
tertia tessera data extra vallum omnes sunt concisi.
20 Carteienses, dum Caesar in itinere reliqua oppida oppu- 37
gnat, propter Pompeium dissentire coeperunt. Pars erat
quae legatos ad Caesarem miserat, pars erat qui Pom-
peianarum partium fautores essent. Seditione concitata 2
tpartes occupantt ; caedes fit magna ; saucius Pompeius
25 navis xx occupat longas et profugit. Didius, qui Gadibus
classi praefuisset, [ad quem] simul nuntius allatus est, con-
I a voce Carteienses nsqne ad cap. 40 § 6 petere coeperunt deficit
mamis antiqiia codicis F: lacHnam explevit mamis recentior 2 pote-
state F: potestatem X habent T post haberent desinit manns
antiqua codicis U : lacnnatn explcvit manns recentior 4 lucrificare Z)
nuUo T' : '\\\o DU 6 timuit ne V: ait DT : et U: ut codd. recc. : fore
ut Dinter 9 erumpendo A, Stephamis : irrumpendo X 20 dum
Caesar edd. : duces Caesar dum A : duces Caesar X : Caesar dum
cod. Norvic. 22 qui V: quae cett. 24 partes X : portas
Vascosamis 25 Gadibus A : Gadis U : Cadis X 26 classi UV :
classis DT ad quem del. Vielliaber
CAES. HISPAN. 19
INCERTI AVCTORIS
festim sequi coepit ; +partim pedibust et equitatus ad per-
sequendum celeriter iter faciebant item confestim conse-
3 quentes. Quarto die navigationis, quod imparati a Carteia
profecti sine aqua fuissent, ad terram applicant. Dum
aquantur, Didius classe accurrit, navis incendit, non nuUas 5
capit.
38 Pompeius cum paucis profugit et locum quendam muni- .
tum natura occupat. Equites et cohortes qui ad perse-
quendum missi essent speculatoribus antemissis certiores
2 fiunt : diem et noctem iter faciunt. Pompeius umero et 10
sinistro crure vehementer erat saucius. Huc accedebat ut
3 etiam talum intorsisset ; quae res maxime impediebat. Ita
lectica ad turrem cum esset ablatus in ea ferebatur. Lusi-
tanus more militari cum Caesaris praesidio fuisset con-
spectus, celeriter equitatu cohortibusque circumcluditur. 15
4 Erat accessus loci difiiciHs. Nam idcirco [propter suo
praesidio fuisset conspectus celeriter] munitum locum natura
ceperat sibi Pompeius, ut quamvis magna multitudine +de-
ducti+/a«r/ homines ex superiore loco defendere possent.
r Subeunt in adventu nostri, depelluntur telis. Quibus ceden- 20
tibus cupidius insequebantur adversarii et confestim tarda-
bant ab accessu. Hoc saepius facto animum advertebatur
6 nostro magno id fieri periculo. Opere circummunire insti-
tuunt ; pari autem ex celeri festinatione circummunitiones
I partim pedibus X : Carteia pedites Ktiehler 2 item confestim
consequentes. Quarto die navigationis Nipperdey : item quarto die
navigatione confestim consequentes X 8 qui U : quae cett. 9
missae rr/^f. 12 intorsisset] intus scidisset U 13 ad F' : S.DTU
ad terram coni. Kuebler cum A : quem DT: quam V : in qua U
esset ablatus DT' : erat allatus U in ea ferebatur secL Hoff-
niann : in ea tenebatur Nipperdey fercbatur Lusitanis Mommsen
Lusitanus, more militari e.v eiits praesidio speadafor missns, cum etc,
Hoffmann 16 difficilis V: difficultas cett. propter . . .
celeriter secL Dintev 18 adducta Madvig ut et pauci add. Madvig
19 possent f/ : possuntZ)/"' 20 nostridepelluntur f/: nosdepellunt
qui cett. 22 ab otu. D facto edd. : factu vel factij X 23
instituunt Nipperdey: instituit X 24 pares Moniwsen ex]
et U
DE BELLO HISPANIENSI LIBER
iugo derigunt, ut aequo pede cum adversariis congredi
possent. A quibus cum animum adversum esset, fuga sibi
praesidium capiunt.
Pompeius, ut supra demonstravimus, saucius et intorto 39
5 talo idcirco tardabatur ad fugiendum, itemque propter loci
difficultatem neque equo neque vehiculo saluti suae praesi-
dium parare poterat. Caedes a nostris undique administra-
batur. tExclusat munitione amissisque auxiliis ad conval- 2
lem exesumque locum in speluncam Pompeius se occultare
10 coepit, ut a nostris non facile inveniretur nisi captivorum
indicio. Ita ibi interficitur. Cum Caesar Gadibus fuisset, 3
Hispalim prid. Id. April. caput allatum et populo datum
est in conspectum.
Interfecto Cn. Pompeio adulescente Didius, quem supra 40
15 demonstravimus, illa adfectus laetitia proximo se recepit
castello non nullasque navis ad reficiendum subduxit et
tquodvis essent bracchium ex utrisque partibust. Lusitani 2
qui ex pugna superfuerunt ad signum se receperunt et bene
magna manu comparata ad Didium se reportant. Huic etsi 3
20 non aberat dihgentia ad navis tuendas, tamen non num-
quam ex castello propter eorum crebras excursiones eUcie-
batur, et sic prope cotidianis pugnis insidias ponunt et
tripertito signa distribuunt. Erant parati qui navis incen- 4
derent, incensisque qui subsidium repellerent : hi sic dis-
25 positi erant, ut a nullo . . . conspectu omnium ad pugnam
contendunt. Ita cum ex castello Didius ad propellendum 5
I deriguntZ); dirigunt T'U 6 saluti UV \ salutis ZJT" 8
Exclusa X : et clusa Moimiiscn : exclusus Fleischer 9 exesumque
codd. Scalig. et Petav. : ex se sumque ^Y : atque exesum U in
AA5 : ut in U: ut X specula V 13 conspectum TU \
conspectu DV 17 quodvis essent oiii. D ex utrisque partibus
om. T' vcrba quodvis . . . partibus lacunosa pntat Nipperdey : de-
siint in edd.veit. 21 ft\\Q.\Q!o?i.X.\xr Glandorp : eiciebatur vY 22
sic U \ si cod. Petav. : oiit. X 24 post subsidium add. ferrent Hoff-
iiiann repellerent Glaiidorp : repeterent X 25 post nullo add.
conspici possent ; reliqui in Nipperdey
19*
INCERTI AVCTORIS
processisset cum copiis, signuni a Lusitanis toUitur, naves
incenduntur, simulque qui ex castello ad pugnam proces-
serant eodem signo, fugientis latrones dum persequuntur,
6a tergo insidiae clamore sublato circumveniunt. Didius
niagna cum virtute cum compluribus interficitur ; non nuUi 5
ea pugna scaphas, quae ad litus fuerant, occupant, item
complures nando ad navis, quae in salo fuerunt, se recipiunt,
ancoris sublatis pelagus remis petere coeperunt ; quae res
7 eorum vitae fuit subsidio. Lusitani praeda potiuntur.
Caesar Gadibus rursus ad Hispalim recurrit. lo
41 Fabius Maximus, quem ad Mundam praesidium oppu-
gnandum reliquerat, operibus assiduis diurtiis «<9^turnisque
circum tsese interclusi inter se decernere . . . facta caede
2 bene magna . . . faciuntt. Nostri ad oppidum reciperan-
dum occasionem non praetermittunt et reliquos vivos ca- 15
3 piunt, xiiii milia. Ursaonem proficiscuntur ; quod oppidum
magna munitione continebatur, sic ut ipse locus non solum
opere sed etiam natura taditust ad oppugnandum hostem
4 tappeterett. Huc accedebat ut aqua praeter quam in ipso
oppido unam circumcirca nusquam reperiretur propius milia 20
passuum viii \ quae res magno erat adiumento oppidanis.
5 Tum praeterea accedebat ut aggerem . . ., materiesque,
unde soliti sunt turris tagit propius miUa passuum vi non
reperiebatur : thac Pompeius ad oppidum oppugnationem
2 ex castello cod. Noyvic, Vascosaiiiis : in castello X 8 inde a
quae res niaim antiqita scnbitiir F 12 diurnis nocturnisque /)/«/«- :
'mrnisDF: lurnisr: etdiurnisF: hostes L'' 13 circum sese Z)/"f/:
circum se T' : circumsedit Fleischer alii interclusi alii interclusis
in codd. scriptiini opinantnr circumclusit Hoffiiiann qni post de-
cernere add. armis coeperunt 14 ante faciunt add. eruptionem
codd. recc.., edd. 15 vivos T\ viros cett. 16 Ursonem D 18 adi-
tus ^.- datus Hoffmann : ediins Scaliger \ m\xr\\t\.\s Flcisclier 19 ap-
peteret DFTU \ appareret V. Hoffmann \ abverteret Scaligcr ac-
cedebat cod. Pctav. : accederet X 20 unam F\ nam cett. 22
accidebat T post aggerem laciiiiain iiot. Nipperdey 23 agi] ac
vineas facere Kmiier 24 hac Jl": ac U, Hoffmann, qui post Pompems
add. ut se, et oppidum iii oppidi mittat
DE BELLO HISPANIENSI LIBER
tutioremt efficeret, omnem materiem circum oppidum suc-
cisam intro congessit. Ita necessario diducebantur nostri, ut 6
a Munda, quod proxime ceperant, materiem illo deportarent.
Dum haec ad Mundam geruntur et Ursaonem, Caesar, ad 42
5 Hispalim cum Gadibus se recepisset, insequenti die contione
advocata commemorat : initio quaesturae suae eam provin-
ciam ex omnibus provinciis peculiarem sibi constituisse et
quae potuisset eo tempore beneficia largitum esse ; inse- 2
quente praetura ampliato honore vectigalia quae Metellus
10 inposuisset a senatu petisse et ea pecunia provinciam libe-
rasse simulque patrocinio suscepto multis legationibus ab se
in senatum inductis simul pubHcis privatisque causis mul-
torum inimicitiis susceptis defendisse ; suo item in consulatu 3
absentem quae potuisset commoda provinciae tribuisse :
15 eorum omnium commodorum et immemores et ingratos in
se et in populum Romanum hoc bello et praeterito tempore
cognosse. ' Vos iure gentium civiumque Romanorum insti- 4
tutis cognitis more barbarorum populi Romani magistratibus
sacrosanctis manus semel et saepius attuUstis et luce clara
20 Cassium in medio foro nefarie interficere voluistis. Vos ita 5
pacem semper odistis ut nullo tempore legiones desitae sint
populi Romani in hac provincia haberi. Apud vos beneficia
pro maleficiis, maleficia pro beneficiis habentur. Ita neque
in otio concordiam neque in bello virtutem ullo tempore
25 retinere potuistis. Privatus ex fuga Cn. Pompeius adu- 6
lescens a vobis receptus fascis imperiumque sibi arripuit,
multis interfectis civibus auxiha contra populum Ro-
manum comparavit, agros provinciamque vestro impulsu
2 diducebantur DFT: deducebantur V 4 Ursonem DV ab
Hispali FT' 6 commemorat U : uiii. cett. 10 ea pecunia edd. :
eius pecunia FT : eius pecuniae D 18 magistratibus sacrosanctis
manus semel Beioaldtts \ magna trans aero (eroZ): ore F) sanctis
Romanus X 19 attulistis] retulisset ultima vo.x codicis V 20
C&ssi\im Maitutius : captum X 21 desitae] desint U: desitae
sixii Fleisclicr 23 et maleficia Z)f/ 24 moixoF^^U: \mi\o cett.
26 imperiumque U: imperium cett.
DE BELLO HISPANIENSI LIBER
7 depopulavit. In quo vos victores exstabatis ? Aii me
deleto non animum advertebatis [decem] habere legiones
populum Romanum, quae non solum vobis obsistere
sed etiam caelum diruere possent ? Quarum laudibus et
virtute ... 5
I depopulatus 6/ extabatis Z^T: excitabatis F: existimaba-
tis U 2 decem secl. Nipperdey
INDEX NOMINVM
Achilles 25
Afraniana legio 7
Africa i, 7, 8
Antistius Turpio 25
[Antonius, C. 18]
Aprilis 39
Arguetius 10
Arquitius v. Clodius
Aspavia 24
Asprenas v. Nonius
Asta 36
Astenses 26
Ategua 6-8, 22
(Atius, T.) Labienus 18, 31
Attius, (P.) Varus 27, 31
Baebius, A. 26
Baetis 5, 36
Baeturia 22
Caecilius :
(a) (Q.) Metellus Tius) 42
{b) Niger 35
Caesar v. lulius
Caesariani 34
Caninius, (C. Rebilus) 35
Carruca 27
Carteia 32, 37
Carteienses 36, 37
Cassiana turma 26
Cassius, (Q. Longinus) 42
Castra Postumiana 8
Cato Lusitanus 17, [18J
Caucilius, P. 32
Clodius Arquitius 23
Corduba 2 4, 6, 10-12, 32, 33
Cordubenses 2, 4
Didius, i,C. ) 37, 40
Ennius 5 ?, 23, 31
Fabius, Q. Maximus 2, 12, 41
Flavius, C. 26
Fundanius, C. 11
Gades 37, 39, 40.. 42
Hispalis 35, 36, 39, 40, 42
Hispania 2, 8
Hispania sive provincia ulterior
i-3> 8, 31, 42
Indo 10
Italia I, 10
Italicensis 25
lulius, C. Caesar />fl5s/w
lunius 16
Legio :
(a) Caesaris :
III. 30
V. 23, 30
VI. 12
X. 30, 31
{b) Pompeianae : v. 7
I. 18
II. 13
(VIIII. 34^)
XIII. 34
INDEX NOMINVM
Legio Afraniana 7
— ex coloniis 7
— ex transfugis duae 7
— Pompeiana 13
— vernaculae 7, 10, 12, 20
Lennium 35
Liberalia 31
Longinus v. Cassius
Lusitani 18, 35, 36, 38, 40
Lusitania 35
Lusitanus v. Cato
Marcius, Q. 11
Martius 19, 27
Maximus v. Fabius
Memnon 25
Metellus v. Caecilius
Munatius, L. 19
Munda 32, 33, 41, 42
Mundenses 36
Mundensis campus 27
Niger v. Caecilius et Pompeius
(Nonius) Asprenas 10
Paciaecus v. Vibius
Pedius, Q. 2, 12
Pharnaces i
Philo 35
Pompeianus, -i, 13, 14, 16, 34, 35,
37
Pompeius :
(a) Cn. fiUus, passim
(b) Sex. 3, 4, 32, 34
(c) Q. Niger 25
Postumiana Castra 8
(Quinctius) Scapula 33
Rebilus v. Caninius
(Roma) urbs 31
Romani cives 17, 42
Romani equites ir, 22, 25, 26,
31
Romanus populus 3, 42
Saguntini 10
Salsum flumen 7, 9, 13, 14, 16,
23
Scapula V. Quinctius
Soricaria 24, 27
[Spalim 27]
Tiberius v. Tullius
Trebellius, A. 26
Trebonius, (C.) 7, 12
Tullius, Tib. 17, 18
Turpio V. Antistius
Ucubenses 20
Ucubi 7, 8, 20, 24, 27
UHa 3, 4, [6]
Ursao [22,] 26^ 41, 42
Ursaonenses 22, 28
Valerius 32
Valgius, A. 13
Varus V. Attius
Ventipo 27
Vibius, L. Paciaecus 3
PA Caesar, C. Julius
6235 Gomaientarioruni pars prior
A2 j.et pars posterior... rpref.
1900 I9OO3..V. 2
V.2
PLEASE DO NOT REMOVE
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY
